Niyazi Mehdi

 
101 
Şellinq estetikasından sonra çətin deyil görmək ki, bir çox tənqidçilər, sənətşünaslar bədii əsər haqqında 
yazanda ona alleqoriya kimi yanaşırlar. Belə araşdırıcıların yozumu nə qədər fərqlənsə də «sənətkar 
bununla onu demək istəmişdir» prinsipinə söykənir. Belə çıxır ki, Hamletlər, Məcnunlar hansı bir ideyaya 
isə adamları çıxaran pilləkənlərdir, vəssalam! Halbuki Lev Tolstoydan soruşanda ki, «Anna Karenina» 
romanı ilə nə demək istəmisiniz, - bu isə romanı alleqoriya kimi yozmağı tələb edən sual idi, - yazıçı 
söyləmişdi, bunu anlatmaq üçün gərək romanı başdan-ayağa danışım.  
Bel cavab verməklə Tolstoy öz romanını, Şellinqin dilində desək, simvol kimi gördüyünü göstərmişdi. 
Yəni romanın bildirmək istədiyi qıraqda durmuş ümumi-ideya deyil, romanın bildirdiyi – özündəki sözlər, 
cümlələr, intonasiyalar qədər çoxdur və bütün romanın forması ilə iç-içədir. 
Şellinqin simvol haqqında söylədikləri bədii görklərin öz-özünə dəyərli olduğunu açır, yəni onların 
dəyəri əsərdən qıraqda duran nəyəsə gərəkli olmaqla ölçülmür. Belə görklərdə ayrıca ilə bütüncə bir-birinə 
o qədər qarışır ki, bir-birində o qədər əriyir ki, ayrıcanın özünü bütün dolğunluğu ilə düşünüb-duyanda 
ümumini, ideyanı düşünüb-duyursan. Uyğun olaraq bədii obrazı, görkü də belə bir vəhdətdə araşdırmaq 
gərəkdir. 
Çağdaş incəsənətdə Şellinqin anlatdığı simvol prinsipi ilə yaradılmış bədii əsərlərə Q. Markesin 
«Tənhalığın yüz ili», «Patriarxın payızı» romanları, A. Tarkovskinin «Stalker», «Nostalji» filmləri örnəkdir. 
Markesin romanları elə qurulub ki, obrazlar bir çox hallarda sanki alleqoriya kimi açılmağa gedirlər və 
birdən elə dönürlər, elə nöqtələr peyda olur ki, ağlımıza gələn alleqoriyada yanıldığımız bəlli olur. Nəticədə 
romanların hər görkü bir məna deyil, min məna bildirir. Dolaşıq görünən dolğun olana çevrilir. 
Azərbaycan teatrında Şellinqin dediyi simvol prinsipinə Vaqif İbrahimoğlunun «Mən Dədə Qorqud» və 
«Ağrı» tamaşaları uyğun gəlir. Ona görə də bu tamaşalara «müəllif filan şeyi demək istəmişdir» prinsipi ilə 
yanaşanda hər şeyi alırsan, bircə, onların zənginliyindən başqa. 
Aydın məsələdir ki, simvol dolğunluğunda olan bədii əsərdən maraqlı söhbət açmaq üçün 
mütəxəssisdən alleqorik açım yolu deyil, başqa düşüncə yöntəmi, tərzi tələb olunur, məsələn, araşdırıcı 
«filan mövzuda fantaziya» prinsipi ilə əsər haqqında düşüncələr səpələyə bilər. 
Beləliklə, biz Şellinqin spekulyativ fəlsəfə dilində qoyduğu «mifologiya və incəsənət» problemini gözdən 
keçirdik və gördük ki, filosof üçün mifi də, sənət əsərini də yetkinlikdə bir-birinə yaxınlaşdıran odur ki, ikisi 
də alleqoriklikdən, sxematizmdən qurtulub simvola çevrilir. 
 
 
Şellinq ülvilik və faciəvilik haqqında 
 
Şellinqin azmanlıq, ucamanlıq və faciəvilik haqqında söylədiyi düşüncələr də yetərincə ilgincdir. O 
göstərir ki, ayrıcanın görünüşü, forması sonlu, məhdud olsa da, ülvilikdə o qədər böyüyür ki, sonsuz cildinə 
girir. Yəni əsl sonsuzluğa çevrilməsə də azmanlığı, böyüklüyü ilə sonsuzluğu andırır. Mənəvi və intellektual 
lırtlıq, qorxaqlıq belə ucamanlıqdan çəkinir, çünki onun qarşısında miskinliyini duymuş olur. İgid 
şəxsiyyətlərin isə təbiətdəki, faciədəki ucamanlıqdan ruhu arınır. Daha sonra Şellinq artırır: xırdalıqlar, 
eybəcərliklər artan çağlarda təbiət möhtəşəmlikləri ilə ünsiyyət sağaldıcı rol oynayır, uca düşüncələr 
qaynağı olur. 
Ucamanlıq və gözəllik. Onlar arasında Şellinq maraqlı keçidlər tapır. Ucamanlıq ən yüksək hüdudunda 
gözəlliyi özünə qatır. Yəni əsl ucamanlıqda həm də gözəllikdən nəsə olur. Eləcə də gözəllik şiddətlənəndə 
həm də ucamanlıq, ülvilik təsiri bağışlayır. Doğrudan da, gözəlliksiz ülvilik qorxunc, dəhşətli olur, şiddətli 
gözəllik isə həmişə möhtəşəm, «dəhşətli» gözəllik olur. 
Faciəvilikdə ülvilik. Əsl faciədə şəxsiyyət azmanlığın (möhtəşəmliyin) qarşısında əldən düşsə də, eyni 
anda öz mənəvi dəyanəti ilə ona qarşı durur və hətta ona qalib gəlir. Faciəvi qəhraman üçün başlıcası budur 
ki, məsələn, təbiətin azmanlığına başqa təbiət gücü vasitəsi ilə və ya təsadüfən bəxti gətirdiyindən qalib 
gəlmir. Qalib gəlir məhz öz mənəvi dəyanəti, ucalığı ilə. Faciədə əxlaqi ucamanlığın görünməsi üçün 

---

 
102 
bədbəxtlik, fiziki ölüm gərəkdir, çünki yalnız bədbəxtlikdə, şərlə, yamanla çarpışmada yaxşılıq yoxlana bilər 
və şiddətli dərəcədə görünər. Eyni ilə igidlik də bütün əzəməti ilə təhlükə, qorxuncluq qarşısında açıla bilir. 
Şellinqin estetik düşüncələri yalnız gözdən keçirdiyimiz məsələlərlə bitmir. Ancaq elə bu məsələlərdən 
də gördük ki, onun estetikası indiki düşüncə mədəniyyəti üçün törədici gücünü saxlamış ideyalarla 
doludur. 
 
 
Hegelin fəlsəfəsi və estetikası 
 
Azərbaycanın bugünkü kitab, qəzet, televizyon və radio dünyasında incəsənətdən, gözəllikdən çox 
danışırlar. Ancaq tez-tez bu söhbətlərdən özünü bir eyib göstərir. Yazanların, danışanların çoxu belə hesab 
edir ki, «incəsənət nədir?», «gözəllik nədir?» suallarına cavab vermək üçün nə qədər onları öysən, o qədər 
güclü, tutumlu cavab verərsən. Onun üçün də belə deyimlər səpələyirlər: «Sənət mübariz olmalıdır!», 
«Sənət yüksək biliyə əsaslanır!», «Gözəllik sağlamlıqdır!», «Gözəllik sevincdir!» və s. 
Ancaq nədirsə, bu qədər çoxlu öygülərdən sonra aydınlıq qazanmırsan, elə bil içinə min dənə necə gəldi 
şeylər yığılmış otağa düşürsən və nə qədər edirsən, onların arasından gedib, qapıya çata bilmirsən. 
İncəsənətin, gözəlliyin elm tanımını tapmalıdır. Artııq, söyləmişik, nəyisə təyin etmək onu tanıtmaqdır. 
Təyin əsasında tanıyırsan, o nədir. Deməli, təiyn etmək nəyinsə tanımını verməkdir, onun əsas tanıdıcılarını 
seçib-sonalamaqdır. Nəsəlikdən çıxarıb, filan nəsnə, hadisə kimi göstərməkdir. 
Hərdən adama elə gəlir ki, XX yüzilin estetik düşüncəsi XIX yüzilin alman estetikasına baxanda xeyli 
geriləyib, xeyli maraqsızlaşıb, xeyli dayazlaşıb. İndiki estetikaya baxanda elə bilirsən ki, haçansa parlaq, 
güclü estetik ideyalar olmayıb. Elə bil biz sıfırdan başlamışıq, ona görə də estetik düşüncə belə dayazdır.  
Ancaq öz vaxtında hər şey olub. 
Kant, Şellinq, Hegel, Şopenhauer, Nitsşe bir vaxtlar fəlsəfədə bir düşüncədən o birisini çıxara-çıxara 
axırda elə estetik ideyalar ortaya atıblar ki, qaranlıqdan şaxıyan ildırım kimi adamın gözlərini qamaşdırır 
(oxuduğumuz kitabda göstərmək istədiklərimizdən biri də bu olub). Adam lap mat qalır. Bir şey haqqında 
da bu qədər daban-dabana zidd olan, barışmaz olan, ancaq eyni səviyyədə ağıllı, gözəl, inandırıcı olan 
düşüncələr söyləmək olarmı?! 
Nə isə< 
Keçək Georq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfəsinə, oradan da estetikasına. Burada da alman filosofunun 
bəzi fəlsəfi düşüncələrini təkrar açıqlayacağıq. Kimin bu təkrara ehtiyacı yoxdursa, gərək bizi bağışlaya. 
 
 
 
Hegelin idealizmi: dünya və İdeya 
 
Hegel idealistdir. Bunu, deyəsən, hamı bilir. Ancaq fəlsəfə ilə yaxın olmayan ziyalılarımızın çoxu bu 
idealizmin aydın tanımını verə bilmir. Bu filosofun idealizmini onun özünün söylədiyi qəribə bir düşüncə 
yaxşı açır: «ağılauyğun nə varsa, dünyada var və dünyada nə varsa, ağılauyğundur». 
Xəbər verək ki, XVIII-XIX yüzillərdə Avropada çoxları üçün nəyinsə ağılauyğun olması onun var olmağa 
haqqını, onun yaxşılığını göstərirdi, onun ərdəmini, dəyərini bildirirdi (belə düşünməkdə maarifçilərin də 
etgisi, təsiri vardı). Ancaq elə bu düşüncə də Şopenhaueri, Nitsşeni yaman hiddətlənmişdilər: necə yəni, 
dünyada bu qədər yaramazlıqlar var, deməli, indi onlar var olduqları üçün ağılauyğundurlar, yaxşıdırlar?! 
Tələbələr Engelsin «Lüdviq Feyerbax və alman klassik fəlsəfəsinin sonu» adlanan kitabçasını oxuyanda 
Hegelin həmin düşüncəsini Engelsin necə açdığına rast gəlirlər. Ancaq çox qəribədir, elə eyni cür Hegel 
özü-özünü izah etmişdi. Engels isə nə üçünsə bunu yada salmır. 

---