Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

: , , .
5. Aralash tipda tuzilgan murakkab qo`shma gap
Aralash murakkab qo`shma gap bir necha ko`rinishga ega bo`lishi mumkin:


1) bog`lanish va ergashish yo`li bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap. Bunday gaplarning qismlari ham tenglanish, ham tobelanish aloqalari orqali sintaktik munosabatga kirishadi. Masalan: Qutidor do`koniga jo`nagandan keyin, Oftob oyim To`ybekani mehmonxonaga buyurdi va o`zi xamir qilishga o`tirdi. (A.Qodiriy).
Keltirilgan misolda birinchi gap (payt ergash gap) ikkinchi gapga (bosh gapga) ergashish yo`li bilan birikkan, bularning ikkalasi uchinchi gap bilan va biriktiruv bog`lovchisi orqali teng bog`lanish yo`li bilan munosabatga kirishgan.
Yana bir misol: Qilichdan yetgan jarohat tildan yetgan jarohatga qaraganda yengilroqdir, chunki qilich badanni jarohatlaydi, til esa qalbni jarohatlaydi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
Bunda ikkinchi va uchinchi gaplar o`zaro esa yordamchisi vositasida bog`lanish yo`li bilan teng munosabatga kirishgan va yaxlit holda birinchi gapga chunki bog`lovchisi yordamida sabab munosabati orqali ergashish yo`li bilan birikkan.

2) bog`lanish yo`li bilan va bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo`shma gap.

Bunday aralash murakkab qo`shma gap qismlari o`zaro ham teng bog`lovchilar (yoki teng bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar) orqali, ham bog`lovchisiz munosabatga kirishadi: Kiyimlari bezaksiz, odmi ipakdan, kichkina sallasiga ham gavhar yoki boshqa toshlar qadalmagan, ammo burgutnikiga o'xshah ko'z qarashlari va mag'rur o'ltirishi Bayramxonda hayiqishga o'xshash bir tuyg'u uyg'otdi (P.Q.).Bunda birinchi gap ikkinchi gap bilan o`zaro ohang yordamida, ikkinchi bilan uchinchi gap esa ammo zidlov bog`lovchisi orqali aloqaga kirishgan. Mazkur gapning chizgisi quyidagicha:

ammo

, .
3) ergashish yo`li bilan va bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan aralash murakkab qo`shma gap.
Bunday aralash murakkab qo`shma gap qismlari o`zaro ham ergashtiruvchi bog`lovchilar yoki ergashtiruvchi bog`lovchi vositalar, ham bog`lovchisiz munosabatga kirishadi: Dilda saqlangan adovat temir zangiga o`xshaydi, zang temirni yegani kabi, adovat qalbni azob va iztirob bilan yemiradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
Bunda ikkinchi gap uchinchi gapga o`xshatish munosabati orqali ergashish yo`li bilan birikib, birinchi gap esa yaxlit qilib olingan keyingi gaplarga bog`lovchi vositalarsiz munosabatga kirishgan.