Nizomiy nomidagi toshkent davlat

2.2 Dislalik bolalardagi mnestik jarayonlarni rivojlantirish metodikalari
TalafTuz buzilishlarni bartaraf etish uchun Iogopedik ta ’sir lozim. Logopedik ta ’sirning asosiy maqsadi, nutq tovushlarini to ‘g ‘ri shakllantirishdir. N utq tovushlarini to ‘g ‘ri tiklash uchun bola quyidagilarni bilishi lozim: nutq tovushlarini bilishi va ularni idrokida aralashtirib yuborishi kerak em as / b i r tovushni ikkinchisidan akustik belgisi b o ‘yicha ajratabilishi/; normal talafTuz qilingan tovushdan noto‘g‘ri taiafTuz qilingan tovushni ajrata bilishi; o ‘zi talaffuz qilgan tovushni eshitib nazorat qila bilishi va sifatini baholashi; tovushni normal /effektini/ akustik effektini hosil qiluvchi artikulatsion holatni bajara olishi; nutqning hamma turlarida tovushlardan o‘rinli foydalanishi lozim. Logoped bolani t o ‘g ‘ri talaffuzgao‘igatishi uchun nihoyatda samarali y o l topishi lozim. T o ‘g ‘ri tashkil qilingan logopedik ish dislaliyaning boshqa turlarida ham samarali natijaga erishadi. Mexanik dislaliyaning bir qancha hollarida logopediya va tibbiyotning birgalikda yondashishi natijasida samarali muvaffaqiyatlarga erishiladi. Logopedik ta ’sirning muvaffaqiyatli shart-sharoitlari talafTuzdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun yaxshi sharoitlar yaratib beradi: logopedning bola bilan emotsional kontakti; mashg'ulotlami qiziqarli shaklda tashkil qilish va charchashga y o ‘l q o ‘ymaydigan ish tizim ida olib borish. Logopedik m ashg‘ulotlar haftasiga u c h m arta m untazam ravishda o ‘tkaziladi. O ta-o n alar bilan birgalikda uy sharoitida ham m ashg‘u lo tla r o ‘tkazilishi lozim (logoped topshiriqlari asosida). Mashg‘ulotlarni h a r kuni (kuniga 2—3 marta) 5-1 5 m in u td an o ‘tkazish lozim. Talaffuzdagi nuqsonlami bartarafetish uchun didaktik materiallardan keng foydalaniladi. Talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etish muddati bir q a n c h a faktorlarga bogMiq: nuqsonning m urakkablik darajasiga, bolaning yosh va individual xususiyatiga, mashgku lotning muntazamligiga, o ta - o n a la r tom onidan beriladigan yordamga. O ddiy dislaliyada mashg‘u lotlar bir oydan uch oygacha, murakkab dislaliyada esa uch oydan olti oygacha o ‘tkaziladi. M aktab yoshidagi bolalarga qaraganda, bog'cha yoshidagi bolalar talaffuzidagi nuqsonlarqisqa m u d d a t ichida bartaraf etiladi, k a tta maktab yoshidagi bolalarga qaraganda esa kichik maktab yoshidagi bolalarda tezroq bartaraf etiladi. Logopedik t a ’sir b o sqichm a-bosqich am alg a oshiriladi, h a r b ir bosqichda logopedik ta ’sir umumiy m aqsadiga qarashli bo‘lgan a n iq pedagogik masala yechiladi. Adabiyotlarda logopedik ta’sir nechta bosqich bo‘linishi haqida h e c h qanday bir xil fikr yo‘q: F.F. Rau o ‘z ishlarida ikki bosqichga, O .V . Pravdina va O.A. Tokareva uch bosqichga, M.Ye. Xvatsev to 'rtta bosqichga boMgan. Logopedik ta ’sirning vazifa va m aqsadlaridan kelib chiqib, quyidagi bosqichlarga ajratishni muhim deb topildi; tayyorlov bosqichi boshlang‘ich talaffuzda bilim va ko‘nikma (malaka)!ami shakllantirish bosqichi. T ayyorlov bosqichi. Bu bosqichning asosiy maqsadi bola diqqatini maqsadga qaratilgan logopedik jarayonga qaratish. Buning uchun bir qator umumpedagogik va maxsus logopedik masalalami yechish lozim . M uhim umumpedagogik masalalardan b in m ashg‘ulotlaryo“nalishini shakllantirishdir: logoped bolani logopedik kabinet jihozlariga, m uhitiga o‘rgatishi, bolada mashg‘ulotga nisbatan qiziqish va xohish uyg'otish lozim. Bolalarda notanish odamlarga nisbatan uyalish, tanglik, indamaslik ba’zi hollarda, hatto q o ‘rquv hollari h a m kuzatiladi. Logopeddan aso san xushmuomalalilik talab qilinadi; bola bilan munosabatda rasmiyatchilik, qattiq qoMlik qilish kerak emas. Bola m ashg‘ulot qoidalariga rioya qilishi, logoped b e rg a n instruksiyalarni bajarishni, muloqotga faol ravishda kirishishni o ‘rganishi kerak. M ashg‘ulotlarga tushungan h o ld a , erkin faoliyat sh a k lid a yondashishni shakllantirish lozim. Tayyorlov bosqichining muhim masalalaridan biri erkin diqqat, xotira, fikrlash operatsiyalarini, analiz va sintcz, taqqoslash, xulosa chiqarish operatsiyalarini rivojlantirishdir. Maxsus logopedik masalalardan bin tovushlarni bir-biridan ajratishga, tanishga, artikulatsiyani shakliantirishni bilish va ko‘nikishga o ‘rgatishdir. Bu masalalar dislaliyaning qaysi formasi ekanligiga qarab parallel yoki ketma-ket ravishda yechiladi. Idrok qilish jarayoni buzilmagan artikular formada (fonematik yoki fonetik) b o lsa, yuqoridagi masalalar parallel ravishda olib boriladi. Dislaliyaning akustiko-fonematik formasining muhim masalasidan bin bolalami fonemalami tanishga, ajratishga va eslab qolishga o'rgatishdir. Bu yuqoridagi m asalalarni yechmasdan tovushlam ing to ‘g ‘ri talaffuzini shakllantirishga o ‘tib b o ‘lmaydi. Bola tovushni to ‘g ‘ri talaffuziga erishishi uchun, u tovushni (fonemani) eshita bilishi lozim. Dislaliyaning aralash va murakkab shaklida retseptiv bilimlarni rivojlantirish uchun artikular bazani shakllantirish lozim. Fonematik idrok qo‘pol buzilgan b o ‘lsa, artikular bilimva malakajarayonlarini shakllantirish ishlari olib boriladi. Artikulatsion bazani shakllantirish uchun bir qancha mashqlar turi, m etodik tavsiyalar, talaffuzni to ‘g‘rilash uchun q o ‘llanm a va didaktik talablar ishlab chiqilgan. Dislaliyada qo‘pol m o to r buzilishlaryo‘q. Dislalik bolada nutq uchun m axsus b o ‘lgan artik u latsio n organlar harak atin in g ayrim lari shakllanmagan. Artikulatsion organlar harakatining shakllanish jarayoni erkin va tushungan holda amalga oshadi: bola vazifani to ‘g‘ri bajarishga va artikulatsion organlar harakatini nazorat qilishga o‘rganadi. Zarur bolgan harakatlar oldin ko‘rsatilib taqlid qilish asosida shakllantiriladi: logoped oyna oldida bolaga tovushning to'g'ri artikulatsiyasini ko'rsatadi, tushuntiradi, qanday harakatlami bajarishni ko‘rsatadi va qaytarishni so‘raydi. Ko‘rish nazorati ostida bir necha marta qaytarish natijasida bola to ‘g‘ri (kerakli) vaziyatni egallashga erishadi. Agar bola qiynalsa, logoped zond yoki shpatel bilan yordam beradi. Keyingi mashg‘ulotda k o ‘rsatmasiz og'zaki instruksiya bo'yicha qildirishga harakat qilish kerak. Keyinchalik bola t o ‘g‘ri bajarayotganini kinestik sezgisi asosida tekshirishi mumkin. Bola qachon artikulatsiyani ko'rsatmasiz, bexato bajarsa, shunda o ‘zlashtirib oigan b o ‘ladi. Tovush talaffuzini t o ‘g‘ri shakllantirish davrida, shu tovush ustida ishlanayotganligi haqida eslatish kerak emas. Logoped, m ashg‘ulot davomida, bola kerakli tovushni talaffuz qilish uchun to ‘g ‘ri vaziyatni egalladimi, yo‘qmi tekshiriladi. Buning uchun logoped boladan to ‘g ‘ri vaziyatni egallagan holda nafas chiqarishini (qattiq puflashni) so‘raydi. Kuchli nafas chiqarish natijasida intensiv shovqin hosil bo'ladi. Agarda shovqin kerakli tovushning (undoshning) akustik effektiga mos kelsa, vaziyat t o ‘g‘ri tanlangan b o ‘ladi. Agar bunday bo ‘imasa, unda logoped boladan artikulatsion organ vaziyatini o ‘zgartirishini so'raydi (biroz ko‘tarish, tushirish, tilni harakatlantirish) va yana puflatadi. MuvafTaqiyatli natijaga erishmaguncha bajartiriladi. Ba’zi hollarda bola hosil bo‘lgan shovqinga quloq soiib uni n orm al tovush bilan tenglashtiradi va hatto mustaqil ravishda nutqiga kiritishga harakat qiladi. Bu ham yaxshi natijaga oïib kelmaydi. Shuning uchun bunday hollarda logoped bola diqqatini boshqa holatga qaratadi. Dislaliyada artikulatsion organlaming kerakli harakatlarini shakllantirish uchun qilingan mashqlar natijasi yetarlidir, ortiqcha mashqlarni bajartirish zarur emas. Bola nutqiy rivojlanish jarayonida ayrim shakllanmagan nutq harakatlari ustida ish olib boriladi. Artikulatsion mashqlar o ‘tkazish u c h u n kerakli bo'lgan talablar: 1. Talab qilingan vaziyatni egallay bilish, shu vaziyatda tura bilish (olish), shu vaziyatni sakrab turish, bir vaziyatdan ikkinchisiga o ‘ta bilish. 2. Artikulatsion motorikani rivojlantiruvchi mashqlar tizimiga statik mashqlar kabi nutq harakatiningdinamik koordinatsiyasini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni ham kirgizishi lozim. 3. Lab va til harakat mashqlarini birga olib borish zarur, chunki bu organlar tovushlarni talaffuzida birgalikda ishtirok etishadi, bir-biriga moslashadi (bu ko‘rinishni koartikulatsiya deyiladi). 4. Bola toliqib qolmasligi uchun m ashg‘ulotlar qisqa, lekin ko‘p m a rta o'tkazilishi lozim. Orada boshqa ish turi bilan shug‘ullanish lozim. 5. Kinestik sezgini, kinestikanaliz va tasaw u m i shakllantirishga katta e ’tibor berish kerak. 6. Harakatlarni o ‘zlashtirish bilan birga, tovushlarni realizatsiya qilish uchun logoped boshqa tovushlarga kerak b o ‘lgan harakatlar ustida ishlashga o ‘tadi. Tili chuchuklik mustaqil nutq kamchiligi qilib ajratilgandan so‘ng, uning tabiatini o‘rganish rivojlanib bordi. 1878-yilda Koen mexanik dislaliya bilan bir qatorda funksional dislaliyani ajratib ko‘rsatdi. Uning fikricha, funksional dislaliyaning kelib chiqishining asosiy sababi, bu — taqlid va n o to ‘g ‘r* nutqiy tarbiyadir. Shunday qilib, organik va funksional tili chuchuklikni bir-biridan chegaralashga urinishlar yuzaga keldi. Shu yillarda bulbar va psedobulbar falajlanish natijasida kelib chiqadigan nutq buzilishlari haqidagi ishlar paydo b o ‘ldi. Ular markaziy nerv tizimining m a ’lum darajada zararlanishi oq ib atid a ham tovushlar talaffuzida kamchiliklar bolishini ko‘rsatdilar. Bu ishlar nutq nuqsonlarini tushunish doirasini kengaytirdi va shu bilan nutqning tovush tomoni kamchiliklari haqidagi bilimlami rivojlantirishga yordam berdi. 1879-yilda A. Kussmaulning "Rasstroystva rechi" kitobi bosilib chiqdi. Unda birinchi marta nutqning fonetik buzilishlari haqidagi fikrlar bayon etildi. A. Kussmaul tili chuchuklikni organik va funksional formalarga ajratdi. Organik buzilishlarga A. Kussmaul periferik nutq apparatining rivojlanishdagi kamchiliklami kiritadi (mexanik dislaliya). Funksional dislaliyaga noto‘g ‘ri nutqiy tarbiya va nutq apparatida mashqlam i, y a ’ni harakatning yetishmasiigi oqibatida kelib chiqadigan nutq kamchiliklarini kiritadi. A. Kussmaul tom onidan birinchi marta ayrim tovushlartalaffuzidagi kamchiliklarni ifodalovchi terminlar kiritildi: rotatsizm-pararotatsizm, lam bdatsizm -paralam bdatsizm , sigmatizm— parasigmatizm va hokazo. Shunday qilib, A. Kussmaulning xizmatlari shundaki, u dislaüyani dizartriyadan ajratdi va dislaliyaning funksional va mexanik shakllarini ko‘rsatib berdi. A. Kussmaul tomonidan berilgan yuqoridagi fikrlar hozirgi kunga qadar o ‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q. Bu kamchiliklarni davolashda A. Kussmaul xirurgiya va didaktik usullarni tavsiya etadi. Keyinchalik nutqning tovush tom onidagi kamchiliklar ustida Rossiyada A. Andres, Fransiyada Leguve Sherven, Germaniyada G. Gutsmanlar ishladilar. Tovush buzilishilarining xarakteri haqidagi fikrlarning rivojlanishida rus va chet el lingvistlarining, psixolog va fiziologlaming hissasi katta bo'ldi: V. A. Bogoroditsskiy (1909), L. V. Herbn (1912), D. P. Yenko (1913), B oduen (1971), A. A. Shaxmatov (1915), L. V. Varshavskiy, I. M. Litvak (1935), N. I. Jinkin (1958) va hokazo. Tili chuchuklikning tabiatini o ‘rganish, uning xarakteri va mexanizmi jihatdan alohida turlarini ajratish, bu kamchilikni bartaraf etishning difïerensial usullarini ishlab chiqilishiga olib keldi. XIX asr boshlarida tovushlartalafTuzidagi kamchiliklarni artikulatsion mashqlar yordam ida bartaraf etish rivojlandi (J. Telma 1817-y. Pualson 1892-y.). "Dislaliya" terminini Yevropada birinchi bo‘Iib Vilnyus universitetining shifokori proffesor I. Frank ilmiy muomalaga kiritgan. 1827-yilda chiqqan m onografiyada, u bu term inni umumlashtirilgan m a’noda talaffuz buzilishlarining h am m a turlarini turli etiologiyalarini nomlashda qoMladi. 1. Franklin farqli ravishda birmuncha tor m a’noda, bir qancha kechroq, XIX asrning 30-yillarida shveysariya shifokori R. Shultess ham o ‘z ishlariga "dislaliya" terminini kiritgan. U dislaliyaga faqat talaffuz buzilishlarini (artikulatsion organlarining anatomik nuqsonlari sababli) kiritdi. A. Kussmaul tasnifida ham Shultessni shunday qarashlari ta ’kidlangan, shunday dislaliya tushunchasi bilan biz Gutsman ishlarida ham tanishamiz. Polyak tadqiqotchisi V. Oltushevskiy dislaliyaga talaffuz buzilishini nutq apparatini anatomik nuqsonlari bilan bogManmagan hollarini kiritadi. U dislaliyaning ikkita formasini ko‘rsatgan: funksional va eshitish qobiliyatini pasayishi bilan bogMiqlikni. Artikulatsion apparatida patologik o ‘zgarishlar sababli talaffuz nuqsonlari b o ‘lishini u "dislossiya" termini bilan belgiladi va bu nuqsonni qaysi artikulatsiya bo‘limi buzilgan boMganligiga qarab to ‘rtta turini ajratdi: labning, tilning, tishning, tanglayning. Sobiq Sho'rolar davri logopediyasida XX asrning boshlarida dislaliya tushunchasi A. Kussmaul va Gutsm anning ishlaridan farq qilmasdi. Lekin 30—50-yillarda bu tushuncha am aliy o ‘zgarishlariga d u c h keldi. M.Ye. Xvatsev dislaliyani tutilib gapirishning bir formasi deb ko‘rdi (shu umumlashtirilgan terminga talaffuzning h am m a tu r buzilishlari kiritilgan). U bunga periferik nutq organining buzilishi kiritgan: suyak-kemirchakmuskullarqism lar yoki "ulaming periferik innervatsiyasi", h a m d a periferik qulog'i og‘irligi sababli tovush talaffuzining buzilishi. U 10% dan kam bo'imagan dislaliya hollari shu nuqson bilan bogliq deb hisoblangan. M.Ye. Xvatsev dislaliyani uchta formasini ko‘rsatadi: nutq organ-larini qo'pol anatom ik nuqsoniari bo'tgan m e x a n i k (tanglay yoriqlari, til osti yuganehasining kaltaligi); periferik quloq og‘irligi, ja g ‘ va tishlar anatomiyasi, shuningdek, til va tanglay, lab anomaliyasi bilan bog'iiq b o ‘!gan o r g a n i k, yumshoq tanglay muskullarining b o ‘shlig‘i, til uchi egiluvchanligining yetishmasligi, nafas chiqarayotgan havo oqimining sustligi sababli kelib chiqadigan funksional formasi va boshqalar. 50-yillarning boshlarida A.M. Smirnova katta klinik material asosida M.Ye. Xvatsev taklif qilgan tasnifdan sezilarli darajada farq qiladigan talaffuz nuqsoniari tasnifini nashr qiladi. Shu vaqtning o ‘zida O.V. Pravdina dislaiiyaga boshqacha talqin beradi: ayrim hollarda faqat eshitish nuqsoniari bilan bog'iiq bo lg an buzilishlar bo'ladi deydi. Bunda M.Ye. Xvatsevdan farqli ravishda u dislaliyani faqat ikkita formaga ajratdi: funksional va mexanik, keyingisiga (mexanika) rinolaliya ham kiritilgan edi. Keyinchalik, 60-yillarda S.S. Lyapidevskiy va B.M. Grinshpun ishlarida talaffuz nuqsonlarini dizartriya va dislaiiyaga b o ‘lishni, umumlashtirilgan "tutilib gapirish" terminidan um um an voz kechishni taklif qilganlar. Shu yilning o ‘zida S.S. Lyapidevskiy va B.M . G rinshpun ishlarida rinolaliya mexanik dislaliyadan ajratilib, alohida nutq kamchiligi deb qaralgan. Bu aniqlik dislaliya tushunchasini toraytirdi va uni yanada aniqroq qildi. Keyinchalik dislaliyani funksional va mexanik dislaiiyaga bolinishi ko‘pchilik mualliflar ishlarida ham ajratildi. Faqat ayrim ishlarda organik dislaliya eslatib turildi, lekin ham m a mualliflar ishlarida bu termin m azm uni birxil emasedi: Ye.F. Rau va V.A. S in y a k o ‘z ishlarida "organik dislaliya" terminini mexanik dislaliya terminiga almashtirilgan. L.V. Melexova ishlarida esa "organik dislaliya" tushunchasi bilan dizartriya va dislaliya orasidagi o ‘tish hollarida talaffuz buzilishi deb belgilangan. Keyingi vaqtlarda bunday buzilishlar siyqalangan dizartriya deb aniqlandi. Hozirgi davrda "dislaliya" termini xalqaro xarakterga ega b o ‘ldi (uning mazmuni hamda u aniqlagan buzilish turlari doim o m os kelmasa ham). Bu kelishmovchilik buzilishlarni aniqlashda tadqiqotchilarning qanday ta ’riflashni asos qilib olishiga bog‘liq: anatomo-fiziologik, psixologik yoki lingvistik. Klinik mezonlami odat bo'yicha ta ’riflashda dislaliya turlarini turli talaffuz buzilishlari ko‘pincha qator qo‘yilgan deb ko‘riladi. Psixologik va lingvistik mezonlar asosiga q o ‘yilgan dislaliya tushunchasiga, goh uning turli form a va turlari, goh fonetik va fonetiko-fonematik talaffuz buzilishlari kiritiladi (masalan, R.Ye. Levina ishlarida). Hozirgi davr ilmiy qarashlarning tanqidiy analizi dislaliya haqida logopediyaga kiritilgan tasawurlarni qayta qurib chiqishni talab qiladi. Kishilar o ‘rtasidagi muomalaning asosiy vositasi nutq hisoblanadi. Inson n u tq yordamida o ‘z fikrini, his-tuyg‘ularini izhor qiladi, ham da boshqalarning hissiyotlarini bilib oladi. Demak, nutq faoliyati aloqa o ‘rnatish vositasidir. Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4 - 5 yoshli bolalaming ko‘pchiligida tovushlartalaffuzi til normadagiga yaqinlashgan bo‘ladi. Ayrim bolalar tovushlami buzib talaffuz etadilar. Ular bir tovushni ikkinchi tovushdan farq qila olmaydilar, ayrim tovushlami talaffuzda qo‘l!ay olmaydilar, yoki nutqda boshqa tovushlarga almashtiradilar. Bu holatlar dislaliya termini bilan ataluvchi nutq buzilishining yuzaga kelishiga sabab boladi. Dislaliya termini grekcha s o ‘zdan olingan boMib, dis - buzilish, lalia — nutq degan m a ’noni anglatadi. Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng ko‘p tarqalgan kamchilikdir. Y e.F . R au m a ’lum otiga k o ‘ra, tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar m aktabgacha yoshdagi bolalarda 15 - 20% ni, kichik maktab yoshdagi bolalarda 5 — 7% ni tashkil e tar ekan. M .N . Aleksandrova m a ’lumotiga ko‘ra Rossiyada 5—6 yoshli bolalarda sirg'aluvchi tovushlar (s, z, s) 23%, shovqinli tovushlar (sh, j) 24%, afrikat tovush (ch) 13%, "r" tovushi 26%, "1" tovushi 10%, jaranglilar 4,5%, "y" tovushi 1,5%, til orqa tovushlar 1% ko‘rsatkich!arda noto‘g ‘ri talaffuz etilishi ko‘rsatiladi. M. M. Aleksayeva m a ’lum oti bo'yicha 5 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi tovushlar (5, z, 5) 17,3%, shovqinli tovushlar (sh, J) 60,4%, "r" tovushi 46,7%, tovushi esa 7,2% tashkil etar ekan. R. B ekker m a’lumotiga ko‘ra, Germ aniyada dislaliya hodisasi 5 — 6 yoshli bolalam ing 34% uchrar ekan. K. Onezora dislaliya u m u m ta ’lim maktabi o ‘quvchilarining 18,5% ida kuzatilarekan. Miloslav Zimeenning Pragadagi bolalar bog‘chasida olib borgan tekshirishlariga ko‘ra, dislaliya quyidagi raqamlarni tashkil etgan: 3 - 4 yoshli bolalarda 69%, 4 -5 yoshlilarda 58%, 5—6 yoshli bolalarda 46%, 6—7 yoshlilarda esa 37%. 0 ‘zbekistonda M. Ayupova m a’lumotiga ko‘ra 5 yoshli bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 41,5%, 6 yoshli bolalarda esa 22,9% ni tashkil etadi. M. Ayupova m a’lumoti b o ‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg'aluvchi (s, z) 32,1%, shovqinlilar {sh, j) 38,4%, "r" tovushi talaffuzida 60,7%, til orqa tovushlari 25%, chuqur til orqa tovushlari (q, g‘) 7,1%, V tovushi 5,4% tashkil etgan. Hozirgi vaqtda dislaliya nutq apparat inervatsiyasi saqlangan va eshitish normada boMganda tovushlar talaffuzidagi kamchilik deb talqin etiladi. Htiologikl belgilarga ko‘ra dislaliya ikki shaklga b o ‘linadi: m ex an ik (organik) va funksional dislaliya.

Xulosa
Keyingi yillarda maxsus ta’lim yo’nalishida tub islohotlar olib borilmoqda. Buni jamiyatimiz tomonidan nogiron, aqlan, jismonan zaif, ko’zi ojiz, kar-saqov bolalarga nisbatan berilayotgan moddiy-ma’naviy imkoniyatlarda ko’rish mumkin.
Tarbiyalanuvchilarni mustaqil hayotga tayyorlash, ularni ijtimoiy muhofazalash O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonunida asoslab berildi. Qonunning V bo’limi «Tarbiya va ta’limning alohida shart-sharoitiga muhtoj bolalar hamda o’smirlarni ijtimoiy jihatdan himoya qilish» deb nomlanib, unda jismoniy yoki ruhiy jihatdan rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar va o’smirlarga ta’lim berish, ularni tarbiyalash hamda davolash uchun maxsus ta’lim muassasalari barpo etilishi ta’kidlanadi.
Yuqorida rivojlanishida kamchiligi bo'lgan bolalar nuqsonlarini har tomonlama bartaraf etish ishlari nutq tarbiyasidan boshlanishi bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini belgilab bergan edi.
Rivojlanishida kamchiligi bo'lgan bolalar nutqidagi nuqsonlarni korreksiyalashda olib boriladigan logopedik ish muammosi nazariy-metodologik asosga ega; ularni nutqidagi nuqsonlarni korreksiyalashda olib boriladigan logopedik ishning psixologik, pedagogik asoslari aniqlanildi; ularga logopedik ta`sir ko`rsatishning samarali yo’llari, qulay shart-sharoitlari yaratildi; maxsus muassasalar defektolog o’qituvchilari uchun ilmiy asoslangan metodik tavsiyalar ishlab chiqildi, rivojlanishida kamchiligi bo'lgan bolalar nutqidagi nuqsonlarni korreksiyalashda olib boriladigan logopedik ishning samaradorligi oshdi.
Maxsus ta`lim muassasalar tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy moslashishga yordam bеruvchi muhim shartlardan biri-ularda muomala, munosabatni bilishni; o’z fikrini bir-biri bog`lab ravon va mantiqan ifodalashini; savollar, iltimoslar, yordam bеrishni taklif qilishni; javoblarni diqqat bilan eshitishni; javoblarga tashakkur aytishni; nutqiy axloq-odob qoidalaridan foydalanish; suhbatlanishida navbatlashish tartibini saqlashni shakllantirishdan iborat.
Xulosa qilib aytganda, rivojlanishida kamchiligi bo'lgan bolalarni tarbiyalashda uning nutqiy tarbiyasi, ulardagi mavjud nutq nuqsonlarni bartaraf etish korreksion ta`limning asosiy diqqat markazida bo`lish bilan birga, boshqa korreksion yo`nalishdagi ishlarning barchasi bilan aloqadorlikda olib borilishi maqsadga muvofiqdir.