Nizomiy nomidagi toshkent davlat

II Bob. Dislaliyali bolalarda mnestik jarayonlarni namoyon bólishi
2.1 Dislalik bolalardagi mnestik jarayonlarni tekshirish metodikalari
Tovushlarni n oto‘g ‘ri talaffuz etish ona tilida h am m a tovushlarda uchratish mumkin. Tovushlar talaffuzining buzilishi asosan artikulatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bolgan: sonor (r, /), sirg‘aluvchi (í, z,) va shovqinli (sh, j, ch), til orqa (k, g) tovushlarida uchraydi. 86 Bolalarga tovushlar talaffuzining buzilishi tovushlami nutqda yo'q lig i, ulami buzib talaffuz etish va bir-biri bilan almashtirish hollari bilan namoyon boladi. Bu holatlarning har birini batafsil ko ‘rib chiqam iz. N u tq d a tovushlarning y o ‘qligi ulaming so‘zning boshida (masalan, ra n d a so zi 0‘rniga bola "anda"), so‘zning o 'rtasida (tarvuz - "tavuz"), s o ‘z in in g oxirida (qor - "qo") tushib qolishida ifodalanishi mumkin. T ovushlam i buzib (noto‘g ‘ri) talaffuz etish shunda ifo dalanadiki, bunda tovushlarning t o ‘g‘ri talaffuzi o ‘rniga, shu tovushga yaqin lekin ona tili fonetika tizimida ifoda etilmaydigan tovush talaffuz etiladi. Masalan, tish aro sigmatizm, yon sigmatizm, valyar r (bunda til uchi tebranishi o ‘miga yumshoq tanglay tebranadi), uvilyar r (bunda til uchi o'rniga kichik tilcha tebranadi). Tovushlar tilning fonetik tizimida m avjud bo‘lgan boshqa tovushlarga almashtirilishi mumkin. Ular quyidagicha namoyon bo'lishi m um kin: 1) hosil bo'lish usuliga ko‘ra o ‘xshash, artikulatsiya o 'rn ig a k o ‘ra farq qiladigan tovushlami almashtirish, masalan, portlovchi til orqa k va g, portlovchi til oldi / va dtovushlari (m asalan, kitob so‘zi o'rn ig a "titob", gul so‘zi 0‘rniga "dul”); 2) hosil b o ‘lish o ‘miga ko‘ra o ‘xshash, hosil bo‘lish usuliga k o ra farq qiladigan tovushlami almashtirish, masalan, sirg'aluvchi til old i .9 tovushi, portlovchi til oldi t tovushi bilan (soat o'rniga "toat"); 3) hosil bo'lish usuliga ko'ra o'xshash va artikulatsiya organlarining ishtirokiga k o ‘ra farq qiladigan to v u sh lam i almashtirish, m a s a la n , 5 tovushi, lab-tish a ’zolari ishtirokida hosil b o ‘ladigan /'tovushi bilan (su m k a so*zi o'rniga "fumka”); 4) hosil b o ‘lish usuli va o'rniga k o ‘ra o ‘xshash, ovoz ishtirokiga k o ‘ra farq qiladigan tovushlami almashtirish, masalan, jarangli tovushlar jarangsiz tovushlar bilan almashtiriladi (bola - "pola", paypoq - "bayboq", zina - "sina", gul - "kul"). Buzilgan tovushlarning soniga qarab dislaliya yana oddiy va m u ra k k a b turlarga bo'linadi. Agarda to‘rtta tovush talaffuzida kamchilik boMsa, oddiy dislaliya, agar beshta va undan ortiq tovush talaffuzida kam chilik bo‘lsa, bu — m urakkab dislaliya deb ataladi. Agar bir fonetik gruppaga kiruvchi tovushlar talaffuzida kam chiliklar bo‘lsa (masalan, sirg‘aluvchi s, z,j) b u - m o n o m o r f dislaliya. A gar u ikki va undan ortiq artikulatsiya guruhiga tegishli bo‘lsa (masalan, rotatsizm , sigmatizm va lambdatsizm), bu — p o lim o rf dislaliya bo'ladi. Talaffuzidagi kam chiliklar o ‘z xarakteriga, m a ’lum to v u s h la r gruppasiga tegishli boMishiga ko‘ra dislaliya quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Sigmatizm (grekcha "sigma" ”5" harfining nomini bildiradi). B u n d a sirg‘aluvchi (5, z) va shovqinli (sh,j, ch) tovushlar talaffuzida k a m c h ilik la r kuzatiladi. Sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlarning boshqa to v u sh larg a 87 almashtirilishi parasigm atizm deb yuritiladi. Masalan, soat — "to at",jo‘ja — "do‘da", choynak — "toynak”. 2. Rotatsizm (grekcha "ro" harfi nomidan olingan bolib, "r" tovushni bildiradi) - rtovushning talafTuzidagi kamchiliklardir. /? tovushini boshqa tovushlar bilan almashtirilishi pararotatsizm deb yuritiladi. Masalan, raketa — "yaketa", rom — "lom", ruchka — "yuchka”. 3. Lambdatsizm (grekcha "lambda" harflni nom idan olingan b o ‘Iib, / tovushini bildiradi) — / tovushining talafTuzidagi kamchilikdan iborat. L tovushining boshqa tovushlarga almashtirilishi paralambdatsizm deb yuritiladi. Masalan, lola — "yoya", gui — "guy". 4. Til orqa tovushlaridagi kamchiliklar: kappatsizm - k tovush in in g nutqda yo‘qligi, parakatatsizm "k'' tovushini almashtirilishi. Masalan, koptok - "topto", kitob - "titob"; gammatsizm - k tovushining nutqda yo‘qligi, parakatatsizm "g tovushining almashtirilishi. Masalan, gui — "dul", gilam — "dilam”; xitizm — x tovushining nutqda yo‘qligi, paraxitizm "x" tovushining almashtirilishi. M asalan, xat — "tat", xo‘roz — "to‘roz"; yotatsizm - y to v u sh in in g nutqda yo‘qligi, p arayotatsizm "v" tovushining almashtirilishi (grekcha kappa, gamma, xi, yota harflarini nom idan olingan b o ‘lib, k, g, x, y tovushlarini bildiradi). 5. Jaranglatish nuqsonlari — jarangli undosh tovushlar talafTuzidagi kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlami jarangsiz undosh tovushlarga almashtirilishidir: b-p, d-t, v-f z-s,j-z, g-k va boshqalar. M exanik (organik) dislaliya periferik nutq apparatning (til, j a g ‘, tanglay, tish) organik buzilishi natijasidir. Til tagidagi etning (yugancha) kaltaiigi mexanik dislaliyaga sabab bo'ladi. Bu kamchilik til harakatini qiyinlashtiradi, til tagidagi etn m g haddan tashqari kalta bo‘lishi tilning yuqori to m o n ko‘tarilishiga im k o n bermaydi. Bundan tashqari, tilning haddan tashqari katta boMishi yoki haddan tashqari kichik v a to r b o ‘lishi h a m dislaliyaga olib keladi. B u n d ay hollarda to ‘g ‘ri artikulatsiya qiyinlashadi. Jag‘ tuzilishidagi kamchiliklar prikus nonormalliklarga olib keladi. N onorm al prikuslar bir necha xil k o ‘rinishda b o lish i mumkin. Prognatiya— yuqori jag‘ oldinga to m o n chiqqan bo‘ladi. Buning natijasida pastki oldingi tishlar yuqoridagi tishlar bilan birlashmaydi Progeniya - pastki jag‘ oldinga ch iq q a n b o ‘ladi (5-rasm). Ochiq prikus -y u q o ri va pastki j a g l a r birlashganda ular orasida o ra liq masofa qoladi. Ayrim hollarda bu oraliq faqat oldingi tishlar orasida b o ‘ladi (oldingi ochiq prikus) (6-rasm). Yoni ochiq prikus o ‘ng tomonli, c h a p tom onli va ikki tom onli boMishi mumkin. Tishlarning (tish qatorining) n o to ‘g ‘ri tuzilishi ham dislaliyaga s a b a b boMishi mumkin. Tishlar vajag‘dagi kam chiliklam i bartarafetish shifokorstomatolog tomonidan olib boriladi. Tanglayning noto‘g‘ri tuzilishi h a m tovushlarning t o ‘g‘ri talafiuziga xalaqit beradi. Tor, baland yoki past, yassi tanglay ko‘pchilik tovushlarning t o ‘g ‘ri artikulatsiyasiga imkon bermaydi. Lablarining qalinligi ingichka va kam harakatchanligi ham la b va lab-tish tovushlarini aniq talafiuziga xalaqit beradi. Dastlabki logopedik tekshirish jarayonida artikulatsion apparat a ’zolari tuzilishida kamchiliklar borligi aniqlanadi. Bunday hollarda fonem atik idrokni rivojlantirish ishlari bilan parallel ravishda artikulatsiya gimnastikasi (tayyorgarlik mashqlari) olib boriladi. Artikulatsiya gimnastikasining m aqsadi, tovushlarni t o ‘g ‘ri talaffuz etish uchun zarur b o lg an artikulatsiya a ’zolarini t o ‘liq, aniq keltirish va oddiy harakatlarni murakkab harakatlarga - turli xil fonem alarning artikulatsiya tartibiga birlashtirishdan iboratdir. Ham m a artikulatsion mashqlari tizimini ikki turga bolish m um kin: statik va dinam ik. Statik mashqlarda artikulatsiya a ’zolari turli holatlarga keltiriladi, lekin harakat bo‘lmaydi. D in am ik mashqlarda artikulatsiya a ’zolari turli holatlarga va shu bilan birga harakatga keltiriladi. H ar bir m ashqlar o ‘z nomiga ega. M ashqlam ing nom lari shartli, lekin bolalarning ularni eslab qolishlari juda muhimdir. C hu n k i, birinchidan, nom lar bolada o ‘tkaziladigan m ashqqa nisbatan qiziqish uyg‘otadi, ikkinchidan, vaqtni tejaydi, ya’ni bunda logopedga har safar mashqlarni bajarish usulini takror tushuntirishga hojat qolmaydi, bolaga bajarilishi kerak b o ‘lgan m ashqning nomini aytish kifoya. Bir qancha tekshirishlar shuni ko'rsatadiki, u yoki bu tovushni paydo bo'lish paytidan boshlab to uni to‘g‘ri talaffuzigacha, to uni nutqqa kiritguncha ancha vaqt o'tadi. A.N. Gvozdev oradagi bu vaqtni tovushni o ‘zlashtirish davri deydi. Bu davr 30—45 va ko‘proq kun bo lib o ziga xosdir. Oldin yangi tovush eski tovush bilan parallel ravishda ishlatiladi (almashtirilgan tovush), bunda oldingi, ya’ni eski tovush yangisiga qaraganda tez-tez ishlatiladi. Keyinchalik yangi tovush tez-tez ishlatiladigan bo'ladi, bir qancha vaqtdan keyin esa u eski tovushni siqib chiqarib h a m m a vaziyatda ham o ‘zi ishtirok etadi, keyinchalik uni nutqdan um um an siqib chiqaradi va shundan so‘ng yangi tovushni eski tovush bilan birga differensiatsiya qilish jarayoniga o tiladi. F.F. Rau o'z ishlarida tovushlami nutqqa qo‘yishning uch usulini ko'rsatadi: taqlid (imitativ), mexanik (yordam) va aralash. Birinchi usul - logopeddan eshitgan tovushga mos qihb bolanmg ongli ravishda shu tovush artikulatsiyasini topishga va talaffuz qilishga urinishiga asoslangan. Bunda bola akustik tayanchdan tashqari ko rish, taktil va fikrlash sezgilardan ham foydalanadi. Taqlid usulda asosan artikulatsion organning holati qanday b o ‘lishi kerakligi haqida logoped og'zaki tushuncha beradi. Izlanuvchanlik sirg‘aluvchi, jarangli tovushlami postanovka qilishda yaxshi natijalar beradi. Ba’zi bir tovushlar esa, masalan: sonor V , V , affrikatlar "ch", til orqa ”k", "g'\ "x" tovushlar ko‘pincha boshqa usuldan foydalangan holda muvaffaqiyatli q o ‘yiladi. Ikkinchi usul - maxsus zond yoki shpatel bilan artikulatsion organga mexanik t a ’sir etishga asoslangan. Logoped boladan bir tovushni aytishni va shu tovushni bir necha marta takrorlashini so'raydi, takrorlash vaqtida zond yoki shpatel yordamida tovushning artikulatsion holatini o ‘zgartiradi. N atijada boshqa tovush hosil boladi. Bu usulda bolaning artikulatsion organlari logoped harakatlariga bo‘ysunadi, bola mustaqil amalga oshira olmaydi. Uzoq shug^ullanishdan keyin bola mexanik yordamsiz kerakli vaziyatni egallay oladi, o ‘ziga shpatel yoki q o ‘li bilan yordam bergan holda. Uchinchi usul - oldingi ikkita usulni birga olib borilishiga asoslanadi. Taqlid va tushuntirish bunda asosiy rolni o ‘ynaydi. Mexanik usuldan q o ‘sh im ch a ravishda foydalaniladi. Logoped bolaga kerakli tovush hosil boiishi uchun nima qilish kerakligini tushuntiradi: masalan, til uchini ko‘tarish ( a g a r b u holat bola tomonidan normal ravishda bajarilmasa). Bu usulda bola faollashadi, logoped tomonidan k o ‘rsatilgan vordam natijasida kerakli vaziyat uning xotirasida qoladi va keyinchalik I’.im mexanik yordamsiz bemalol bajara oladi. Tovush nutqga qo'yilgandan so‘ng uni nutqqa kiiitish usiida ish olib boriladi, ya’ni avtomatizatsiya qilinadi. Tovushni avtom atizatsiya qilish jarayoni maxsus tanlangan, fonetik tarkibi oddiy va buzilgan tovushlar ishtirok etm agan s o ‘ziarni m ashq qilish asosida olib boriladi. T ovushning so‘zdagi o ‘rni aniqlanadi: boshida, o ‘rtasida yoki oxirida. Birinchi bo'lib so‘zning boshida kelgan tovush ustida ishlanadi, keyin s o ‘zning oxirida kelgan, so'ngra s o ‘zning o ‘rtasida kelgan tovush ustida ishlanadi. Tovushni analizi va sintezi ustida ishlash katta yordam beradi. K o'pincha, bola avtomatizatsiya jarayonidayoq q o ‘yilgan tovushni mustaqil ravishda o ‘z nutqiga kirgiza boshlaydi. A gar bola tovushni boshqasi bilan alm ashtirm asa, keyingi ishni keragi y o ‘q. Logopedik amaliyotda bir tovushni avtomatizatsiya qilib b o lg a n d a n keyin ham uning ustida ishlashni talab etadigan hollar ham uchraydi, ya’ni tovushlarni difTerensiatsiyasi ustida ish olib boriladi.