Noyabr november miras

 NOYABR   NOVEMBER    MİRAS
 
| 
47
ArAŞdIrmA   REsEARCHER
bəndəvü asivü lahi, Umarsən şahidən rəhmət İlahi’ (82b)”. 
Manuscript  was  inscribed  in  Hijrah  1145  (1732-34)  by 
Seyyid  Suleyman.  We  learn  from  primary  sources  that 
Gulshani had 13 works as a result of researches. There are 
many copies of their manuscripts. 
“Tafsiri-ayeyi-Fakhile`”.  One  copy  of  Gulshani’s  commen-
tary exists on 448th page of this collection called ‘Majamil-
Teymuriyye’ with code 261 in Darul-kutub in Cairo. This is 
commentary of Gulshani of 12th aye of ‘Taha’ Surat of 135 
ayes  of  Korani-Karim  according  to  which  Allah  gave  the 
Prophecy: (Fəxlə` nə`leykə innəkə bilvədil-müqəddəsi Tuva) 
(20-12)  the rhyme interpreted aye: “Nəleynini çıxart, çünki 
sən,  müqəddəs  vadidə-Tuvadasan!”  (20-12).  Translation: 
“He heard from Allah”.
 “Azhari-gulshan” is a distich written in Persian. This work 
was written in rhythm and style of  “Gulshani-raz” of Sheikh 
Mahmud Shabustari (C.C. 1320/1321). Existence of con-
troversial thought on the work and the author must be con-
fessed. 6 copies of manuscripts were revealed as a result of the 
görünür. Xətti təliq, katibi naməlumdur. Bəzən tuyuğ, bəzən 
rübai  vəznində  yazılmış  əlyazma  tərtibsizdir.Təqribən  7500 
beytdir.  Olduqca  sadə  bir  dillə  yazılmış  bu  dördlüklərin 
hamısında  ilahi  eşqdən,  fənadan,  adəmdən,  könüldən  bəhs 
edilməkdə və Gülşəninin Rövşəni haqqındakı sevgisi sıx-sıx 
təkrarlanmaqdadır. 
“Raznamə”  h.864  (-1459/60)-cü  ildə  tamamlanıb.  Fateh 
Sultan  Məhəmmədə  ithaf  edilən  bu  türkcə  əsər  məsnəvi 
tərzində  yazılmışdır.  “Pəndnamə”  adıyla  da  anılan  çeşidli 
“məqalə”  və  hekayələrdən  meydana  gələn  bu  əsərdə  şeyx 
əxlaqi və təsəvvüfi mövzulara və öyüdlərə yer verməkdədir. 
Klassik  məsnəvilərdə  olduğu  kimi  tovhid,  münacat,  nət  və 
mədhiyyə  ilə  başlayan  “Razmanə”də  Əttarın  “Məntiqüt-
teyr”  və  “Pəndnamə”sinin  təsirləri  görünməkdədir.  Əsərdə 
ayrıca  Sədinin  “Bustan”ından  bir  neçə  hekayənin  mənzum 
tərcüməsi də yer alıb. “Raznamə”nin Millət kitabxanasındakı 
2  nüsxəsinin  tənqidi  mətni  İbrahim  Fəzlan  tərəfindən 
hazırlanmışdır. Hətta bəzi qaynaqlarda göstərilir ki, bu əsər 
yanlışlıqla İbrahim Gülşəniyə aid edilib ən bu əsərin Gülşəni 
Saruhaniyə  aid  olduğu  qənaətinə  də  gəlinmişdir.  Hasan 
Aksonun  “Türk  Diyanət  Vəqfi  İslam  ansiklopedisindaki 
“Gülşəni Saruhani” məqaləsi bu fikrimizə əsas verməkdədir.
“Ma`yi-məin”(Axar  su)  və  ya  “Risalətül-ətvar”  adlı  əsəri 
Niderlandda  Leyden  Universiteti  kitabxanasında  cod.  Or 
8836 şifri altında saxlanılır. Bu nüsxə haqqında ilkin bilgiləri 
Jan Şmitin 2002-ci ildə nəşr olunmuş 3 cildlik “Leyden Uni-
versiteti  və  Niderland  kolleksiyalarında  türk  əlyazmaları 
kataloqu”ndan  alırıq.  Göstərilən  şifr  altındakı  əlyazma  10 
bölümdən  ibarət  məcmuədir.  Məcmuə  ümumi  məzmunca 
təsəvvufi  əsərləri  əhatələməkdədir:  “Risaləyi-ətvari-səba”; 
“Hidayətüs-salikin  və  behcətül-salikin”;  “Tənbihat”; 
“Mürşidi-kamil” və s. Niyazi Misrinin əsərləri də məcmuədə 
xeyli yer tutur. Onuncu bölmə isə “Mayi-məin” (Axar su) və 
“Risaləyi-ətvar” (Tövrlər, vəziyyətlər risaləsi) adlandırılıb və 
müəllifinin  Şeyx  İbrahim  bin  Məhəmməd  bin  Şihabəddin 
Gülşəni (-h.940-1534) olduğu göstərilib. Başlanır: Bu kitab 
İbrahim  Gülşəni  (q.s.)  həzrətlərinindir.  Gülşənilik  təyin 
olunmazdan  əvvəl  Allahı  təlxis  etdikləri  haldə  ətvar  qılub 
bəyanində  etmişlərdir(82b).  Sonu:  İlahi  bəndəvü  asivü 
lahi,  Umarsən  şahidən  rəhmət  İlahi  (82b).Əlyazma  h.1145 
(1732-34)-ci  ildə  Seyyid  Süleyman  tərəfindən  köçürülüb. 
Araşdırmalar  nəticəsində  Gülşəninin  əsərlərinin  sayının 
əsasən 13 olduğunu ilkin qaynaqlardan öyrənirik. Bunların 
əlyazmalarının nüsxələrinin sayı isə təbii ki, daha çoxdur. 
“Təfsiri-ayəyi-Faxilə”  “[Təfsiri-ayəyi-faxlə`-naleykə]”  . 
“Təfsiri-ayəyi-faxlə`nə`leyk” 
(“Fəxlə`nə`leyk” 
ayəsinin 
təfsiri).  Gülşəninin  bu  təfsirinin  bir  nüsxəsi  Qahirədə 
Darül-kütubda  261  şifri  altındakı  “Məcamil-Teymuriyyə” 
adlandırılmış  bir  məcmuənin  448-ci  vərəqində  mövcud-
ArAŞdIrmA   REsEARCH

---

48 
| 
MİRAS   NOYABR   NOVEMBER
ArAŞdIrmA   REsEARCH
researchers’ work. 4 of them are in Tehran, one in Tabriz and 
1- in Baku. A. Munzavi  notes “Azhari-gulshan” is also “Dur-
ratul-taj”. Primary data on manuscript of “Azhari-gulshan” 
revealed lately in NASA Institute of Manuscripts was given 
in the author’s doctoral thesis named ‘Manuscript Book and 
Non-Studied Problems of Azerbaijani Literature in 15-16th 
centuries’,  also  in  his  monography  published  later.  Display 
of the manuscript of “Azhari-gulshan” work not covered in-
formation on Gulshani is important case in sources. It is ur-
gent to concentrate revealed copies along with continuing the 
search to end distinctive thoughts and came to decisive con-
clusion. Textological comparisons of the texts must be made 
and  the  work  translated  into  Azerbaijani  language.  Links 
of Sheik Mahmud Shabusteri with “Gulshani-raz” must be 
scientifically revealed and detailed explored in the context of 
Gulshani creative activity. 
“Chobanname” distich reflects the story between Excellency 
Musa and shepherd. H. Konur gave information about two 
copies  of  this  work  which  he  considers  a  translation  from 
Mov¬lana  Jalaladdin  Rumi’s  “Masnavi”.  Both  copies  are 
kept in Suleymaniyye Library. Leaning against 7 copies which 
we have, we think this  “Chobanname”  belongs to Rovshani. 
Last word nevertheless can be said as a result of comparative 
research of these copies with thought to be of Gulshani, by 
Konur. 
“Pandname” is one of works which Gulshani wrote in Turk-
ish. We revealed 3 copies in the world’s manuscript treasures. 
These are protected in  Konya, Istanbul and Berlin. In Ger-
many -Berlin State Library, code: Hs.or.oct. 878, Hijrah 988 
(1570) in Naskh script. We managed to obtain the copy of 
the manuscript. Well-preserved text is an entire copy. We re-
fer to this manuscript entitled  “Pandnameyi-Gulshani rah-
matullahi-aleyha” in our writing about the work. 
 
 
 
Starting:      Cəhan bir mənzili-ibrətdir, ey dust, 
 
 
Məqami-heyrətü həsrətdir, ey dust. (34b)
 
Ending: 
Gülşəni, bu pəndi-ruhəfzayi guş
 
 
Tutməz illa ol ki, var zatində huş.
 
             
Gərçi həqq söz aci gəlür cahilə
       
Leyk tatludur şəkkərdən aqilə. (42b)
Pendnames  in  Sufi  poets’  creative  activities  reflects  Sufism 
views of theirs. From this viewpoint in Turkic-language poetry 
Yunus Emre’s “Risaleyi-nushiyya”, Gulshani Bardai’s “Pand-
name” and even Omar Fuadi Khalvati’s ‘Gasideyi-Pandiyye”  
dur.  Bu,  Gülşəniyə  məxsus  “Qurani-Kərim”in  Allahın  Musa 
əleyissəlama peyğəmbərlik verdiyi 135 ayəli “Taha” surəsinin 
12-ci  ayəsinin  təfsiridir:(Fəxlə`  nə`leykə  innəkə  bilvədil-
müqəddəsi  Tuva)  (20-12)    “Nəleynini  çıxart,  çünki  sən, 
müqəddəs vadidə-Tuvadasan!” ayəsini təfsir edən mənzumədir 
(20-12). Tərcüməsi: O zaman “fəxlə” (çıxart) eşitdi Allahdan.
  “Əzhari-gülşən”  farsca  yazılmış  bir  məsnəvidir.  Bu  əsər 
Şeyx  Mahmud  Şəbüstərinin  (-1320/1321)  “Gülşəni-raz”ı 
vəznində  və  tərzində  yazılmışdır.  Əsər  və  onun  müəllifi 
ilə  bağlı  bir  qədər  ixtilaflı  fikirlərin  varlığını  etiraf  etmək 
gərəkdir. Araşdırmalar nəticəsində əlyazmalarının 6 nüsxəsi 
aşkarlanmışdır. Bunlardan 4-ü Tehranda, 1-i Təbrizdə, 1-i isə 
Bakıdadır. Ə.Münzəvi “Əzhari-gülşən”in həm də “Dürrətül-
tac” olduğunu göstərir. “Əzhari-gülşən”in AMEA Əlyaz-malar 
İnstitutunda son dövrlərdə aşkarlanmış əlyazması haqqında 
ilkin  bilgiləri  bu  sətirlərin  müəllifinin“Əlyazma  kitabı  və 
XV-XVI  əsrlər  Azərbaycan  ədəbiyyatının  araşdırılmamış 
problemləri”  adlı  doktorluq  dissertasiyasında,  daha  sonra-
lar nəşr olunmuş monoqrafiyasında verilmişdir.Qaynaqların 
əksərində  Gülşəninin  olduğu  haqqında  bilgilərlə 
rastlaşmadığımız  “Əzhari-gülşən”  əsərinin  əlyazmasının 
üzə  çıxarılması  mühüm  bir  hadisədir.  Onunla  bağlı  fərqli 
fikirlərə  son  vermək,  qəti  qənaətə  gəlmək  üçün  axtarışları 
davam etdirməklə yanaşı üzə çıxarılmış mövcud nüsxələrinin 
surətlərini  bir  yerə  cəmləşdirmək  gərəkdir.  Mətnlərin  tek-
stoloji  müqayisələri  aparılmalı  və  əsər  Azərbaycan  dilinə 
tərcümə olunmalıdır. Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-
raz”ı  ilə  bağlılıqları  elmi  şəkildə  aşkarlanmalı,  Gülşəni 
yaradıcılığı kontekstində hərtərəfli tədqiq olunmalıdır. 
“Çobannamə” məsnəvisi Həzrəti Musa ilə çoban arasındakı 
hekayəti əks etdirir. H. Konur, Mövlana Cəlaləddin Ruminin 
“Məsnəvi”sindən tərcümə saydığı bu əsərin iki nüsxəsindən 
bilgi vermişdir. Hər iki nüsxə Süleymaniyyə kitabxanasında 
saxlanılır.  Biz  əlimizdə  olan  7  nüsxəsinə  əsaslanaraq  bu 
“Çobannamə”nin Rövşəniyə aid olduğunu düşünürük. Fəqət 
son sözü bu nüsxələrlə Konurun Gülşəniyə aid hesab etdiyi 
nüsxələrin müqayisəli tədqiqi nəticəsində söyləmək olar. 
“Pəndnamə”  Gülşəninin  türkcə  yazdığı  əsərlərdən  biri-
dir. Dünya əlyazma xəzinələrində  3 nüsxəsini aşkarlamışıq. 
Bu  əlyazma  nüsxələri  Konyada,  İstanbulda  və  Berlində 
mühafizə olunmaqdadır. Almaniya-Berlin Dövlət kitabxanası 
Hs.or.oct.  878  şifrli  nüsxə  h.988(1570)-ci  ildə  nəsx  xəttilə 
köçürülmüşdür.  Əlyazmanın  surətini  əldə  etmək  bizə 
nəsib olub. Yaxşı saxlanmış mətn tam nüsxədir, əsərlə bağlı 
yazdıqlarımızda  məhz  “Pəndnaməyi-Gülşəni  rəhmətullahi-
əleyhə”  başlıqlı bu əlyazmaya istinad edirik. 
  
Başlanır:      Cəhan bir mənzili-ibrətdir, ey dust, 
 
 
Məqami-heyrətü həsrətdir, ey dust. (34b)

---