Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması və
sə
mə
rə
li istifadə
si
Yer səthinin 70,8%-ni okean və dənizlər, 29,2%-ni isə quru təşkil edir.
Ümumi su ehtiyatlarının 93,96%-i dünya okeanından ibarətdir. Cəm ehtiyat isə
1454193 min km
3
-dur. Dünya okeanında suyun həcmi 1.370323 min km
3
-dur.
(cədvəl 2.1).
Planetimizin malik olduğu bütün su ehtiyatı – Dünya okeanı, çaylar, göllər
və su anbarları, qütb və dağ buzlaqları, torpaqdakı nəmlik və atmosferdəki
rütubətin hamısı hidrosferdə cəmləşmişdir. Su ehtiyatları daima dövr edir. Suyun
kiçik və böyük dövranı eyni zamanda maddələr dövranı üçün də şərait yaradır.
Sərbəst su ehtuyatına görə Yer kürəsi – Günəş sisteminin ən “sulu” planetidir.
Materiklərin ümumi sahəsinin 11%-i buzaqlarla örtülüdür. Quru səthindəki
buzlaqlar əriyərsə Dünya okeanında suyun səviyyəsi 70 m artar və nəticədə Dünya
okeanının sahəsi 1,5 mln. km
2
genişlənər. Buna müvafiq oaraq Yerin quru sahəsi
1% azalar. Yer kürəsinin şirin su ehtiyatının 85%-i buzlaqların payına düşür.
Yeraltı buzaqların ümumi sahəsi 21 mln km
2
-ə bərabərdir ki, bu da 300 min km
2
su
ehtiyatı deməkdir.
Çayların eyni vaxtda cəmlənmiş su ehtiyatı 1,2 mln. km
3
təşkil edir. Buna
baxmayaraq çay sularının həcmi Yerin ümumi su ehtiyatının 0,004 %-ni təşkil edir.
Dünya okeanına il ərzində kondensasiya nəticəsində quruya düşdüyündən 40 dəfə
artıq həcmdə su düşür. Hesablamalar göstərir ki, yer kürəsində xüsusi tədbirlər
tətbiq etmədən istifadəsi mümkün olan su ehtiyatı 5 min km
3
-dən artıq deyil. Bu da
hidrosferin 0,3%-ni təşkil edir. M. .Lvoviçin hesablamasına görə okeandan
buxarlanan suyun həcmi 452 600 km
3
, qurudan buxarlanan suyun həcmi 525 100
km
3
təşkil edir. Dünya okeanından hər il 1240 mm su buxarlanır. Dünya okeanı
səthinə isə 1140 mm yağıntı düşür. Qalan su buxarları yağıntı şəklində quru
üzərinə düşərək çayın axınını təşkil edir. Quruya il ərzində düşən 710 mm
yağıntının 470 mm-i yenidən buxarlanmaya sərf olunur, 240 mm-i isə axını
tənzimləyir. Antarktidada yayılan 2 mln km
3
su dünyanın ümumi su ehtiyatına
daxil edilməmişdir (Cədvəl 2.2, 2.3).
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Planetar miqyasda suyun böyük və kiçik dövranı müəyyənləşdirilmişdir.
Böyük dövranın təsirilə uzun geoloji dövr ərzində hidrosfer yaranmışdır.
Cə
dvə
l 2.1.
Hidrosfer
(M. .Lvoviçə
görə
, 1974)
Hidrosferin hissə
lə
ri
Suyun hə
cmi
min. km
3
Ümumi hə
cmdə
n %-lə
Dünya okeanı
1.370323
93,96
Yeraltı sular
60 000
4,12
O cümlədən aktiv su mübadilə zonası
4000
0,65
Buzlaqlar
24 000
1,65
Çöllər
280
0,019
Torpaq rütubəti
85
0,006
Atmosfer buxarı
14
0,001
Çay suları
1,2
0,0001
Cəmi:
1454193
100
* - o cümlədən 5 min km
2
sular su anbarlarında
** - o cümlədən suvarma suyu 2 min km
3
yaxın
Cə
dvə
l 2.2.
Hidrosferin ş
irin suyu
(M. .Lvoviçə
görə
, 1974)
Hidrosferin
hissə
lə
ri
Ş
irin suyun
hə
cmi, km
3
Hidrosferin bu
hissə
sində
n %-lə
Ümumi ş
irin
sudan %-lə
Buzlaqlar
24 000 000
100
85
Yeraltı sular
4 000 000
6,7
14
Çöllər və su
anbarları
155 000
55
0,6
Torpaq rütubəti
83 000
98
0,3
Atmosferin
buxarı
14 000
100
0,05
Çay suları
12 000
100
0,004
Cəmi:
28253200
–
100
Kiçik dövranda isə (buxarlanma) yağıntı-axını sistemi formalaşır. Sudan
istifadənin əhəmiyyəti həm onun hidrosferdə hansı hissəyə aid olmasına və həm də
iqtisadi rayonun inkişafına görə qiymətləndirilir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Sudan istifadənin coğrafi amilləri fiz-coğrafi qabığın birgə və onun ayrı-ayrı
hissələrinin fəaliyyətləri ilə təmsil olunur.
Suyun səmərəli istifadəsinin təşkili – təbiəti mühafizənin və dəyişdirmənin
ə
n müasir problemlərindən biridir. Sənayenin və kənd təsərrüfatının
intensivləşməsi, şəhərlərin inkişafı, iqtisadi inkişaf və s. ümumən içməli suyun
qorunması və aparılması yaxşı şəraitdə mümkündür. Yalnız minerallardan və
biokütlənin tərkibində olan sudan başqa, hidrosferin bütün tərkib hissəsi su
sərvətlərinin ehtiyatı sayıla bilər.
Su ehtiyatlarından ən qiymətlisi – içməli su materiklərin ərazisində qeyri-
bərabər yerləşmişdir. Ekvatorial qurşaq çay və yeraltı suları ilə daha çox təmin
olunmuşdur. Bu sahədə Cənubi Amerikanın və Afrikanın ekvatorial zonaları daha
çox fərqlənirlər. Ərazilərdə hər 1 nəfərə 25-50 min m
3
tam çay suyu və 10,25 min
m
3
yeraltı sular düşür.
Tropik, subtropik və Avropa-Asiyanın cənub mülayim qurşaqlarının cənub
hissələri su ilə 10 dəfə az təmin olunmuşlar.
Su ehtiyatları ilə ən az Orta Asiyanın cənubu, Əfqanıstan, Ərəbistan, Saxara,
Meksika və b. əraziləri təmin olunmuşlar. Avstraliyada su ehtiyatlarının az
olmasına baxmayaraq orada orta dünya miqyasındakından daha yüksək su ilə
təmin olunma mövcuddur.
Su ehtiyatlarının ərazilər üzrə yerləşməsi ayrı-ayrı coğrafi regonların su ilə
təchizatı daim sabit olmur və zaman keçdikcə dəyişilirlər. Belə ki, son 5000 ildə
Saxaranın su təchizatı bir neçə dəfə dəyişilmişdir. Bizim eradan əvvəl IV
minillikdə müasir səhranın yerləşdiyi ərazilər Savanna tipli landşaftla örtülü
olmuşdur.
Bəzən bu və ya digər coğrafi ərazilərin su ilə təminatı təbii səbəblərdən daha
tez dəyişirlər. Məsələn, Böyük Çin düzənliyindəki fəlakətli dəyişiklikləri, Xuanxe
çayının məcrasının tez-tez dəyişməsi bunlara misal ola bilərlər. Amudərya və
Sırdərya çaylarının Aral dənizinə axdılması ilə Sarıqamış və Uzboy gölünün
qurumasına səbəb olmuşdur ki, bu da Orta Asiyanın bu ərazilərində oazislərin
məhv olmasına səbəb olmuşdur.
Behruz Melikov
Behruz Melikov