O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

5.
m arkazlashgan
investitsiyalarni
m oliyalashtirish
xarajatlari
6,0
5,0
4 ,7
3,3
2 ,7
3,7
6.
D avlat  boshqaruv 
organlari,  boshqaruv 
va sud  organlarini 
saqlash  xarajatlari
0,6
0,6
0,5
0,5
0,5
0,5
7.
boshqa xarajatlar
7,2
6,8
6,5
6,4
5 ,6
6,1
*Manba.
  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M o liy a  vazirligining m a ’lum otlari  asosida 
tayyorlandi.
Amaldagi  qonunchilikka  asosan,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  budjet 
tizimida  m ahalliy  budjetlar  taqchilligiga  y o ‘l  q o ‘yilm aydi,  shuning 
uchun  davlat budjeti  uchun  budjet taqchilligi  k o 'zd a tutiladi.  M asalan, 
m am lakatim izda  2010-yil  uchun  davlat  budjeti  taqchilligi  yalpi  ichki 
mahsulotga  nisbatan  1,0  %  qilib  belgilangan  edi.  0 ‘zbekistonda  olib 
borilgan  oq ilo n a  budjet-soliq  siyosati  natijasida  2010-yilda  davlat 
budjeti yalpi  ichki  mahsulotga nisbatan 0,3  %  profisid  (darom adlarning 
xarajatlardan  k o ‘pligi)  bilan  bajarildi,  budjetning  d a ro m a d   qismi  esa 
prognoz  k o ‘rsatkichlaridan  39  %  ziyod  bo'ldi.  Biz  3-jadvalda  0 ‘zbe- 
kiston  R espublikasi  davlat  b u d jetin in g   2005—2010-yillardagi  ijro 
darajasini  ko'rish  mumkin.
3-jadva!.
O 'zbekiston  Respublikasi  D avlat  budjetining ijrosi 
(Y a lM g a   nisbatan  foizlarda)
T/P
K o‘rsatkichlar
2005-y
2006-y
2007-y
2008-y
2009-y
2010-y
1.
Budjet taqchilligi
—
—
—
—
—
—
2.
Budjet  profisiti
0,1
0,5
1,1
1,5
0,2
0,3
*Manba.
  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M o liy a  vazirligining  m a ’lum otlari  asosida 
tayyorlandi.
Yuqoridagi  jadval  m a ’lumotlari  shu n i  k o ‘rsatm oqdaki,  m a m la ­
katimizda davlat budjetining taqchilligi  2005-yilgacha doim iy ravishda 
saqlanib  kelingan.  Agar  2009-yilda  davlat  budjetining  proflsiti  yalpi 
ichki  m ahsulotga  nisbatan  0,2  %  m iq do rid a  tashkil  to pg an  b o ‘lsa,

---

ushbu  ko‘rsatkich  2010-yilda 0,3  %  miqdorini tashkil  etdi.  Faqatgina, 
m am lakatim iz  iqtisodiyotida  ijobfy o ‘zgarishlar,  yalpi  ichki  mahsulot- 
ning  o ‘sish  sur’atlari  8,5  %  ni  tashkil  etishi,  shu  jum ladan  sanoat 
ishlab  chiqarishi  8,3 
%  ga,  qishloq  xo'jalik  m ahsulotlarini  ishlab 
chiqarish  esa  6,2  %  ga  o ‘sishi  natijasida  h a m d a   inflatsiya  darajasi 
7,3  %  ni  tashkil  qilishi  tufayli  2010-yilda  davlat  budjeti  yalpi  ichki 
m ahsulotga  nisbatan  0,3  %  profisit  bilan  bajarildi.
2006-yilda 0 ‘zbekiston  Respublikasida iqtisodiyotni liberalizatsiya 
va  modernizatsiya qilish,  xo'jalik yurituvchi subyektlardan soliq yukini 
kamaytirish,  soliqlarning  rag'batlantiruvchi  rolini  oshirish yo'nalishida 
aniq  chora-tadbirlar  amalga  oshirilmoqda.  U shbu  holat  esa  mamla- 
katimizda  davlat  budjetining  daromadlari  ko ‘payishiga  ham da  soliq 
to'lovchilar  soni  ortishiga  ijobiy  ta ’sir  ko‘rsatadi  deb  hisoblanadi.
3 .1 1 .  Soliq  tushunchasi  va  uning  obyektiv  zarurligi
Insonlardan soliqlar undirish,  fikrimizcha  asr kabi  uzoq  o ‘tmishga 
egadir.  U  yoki bu shakllarda soliqlar to ‘g‘risidagi  tushunchaning paydo 
bo'lishi  eram izdan  avvalgi  birinchi  ming  yillikka  borib  taqaladi,  ya’ni 
quldorlik tuzum idan boshlab  mavjuddir.  0 ‘tm ishning klassik davlatlari 
hisoblangan  Rim,  Afina  va  Spartada,  odatda,  soliqlar  undirilmagan 
va  ulam i  undiruvchi  doim iy  muassasa  b o ‘lmagan.  Ozod  fuqarolar  o ‘z 
shaxsiy  mablag‘larini  sarflaganlar.  Lekin  shuni  ta ’kidlash  lozim-ki,  u 
davlatlarda bozorlarda,  shahar darvozasi  oldida va portlarda barchadan 
turli  yig‘imlar  va  bojlar  undirish  mavjud  b o ‘lgan.
Soliqlarning  yuzaga  kelishini,  odatda,  davlatning  paydo  bo ‘lishi: 
davlat  org an la rin in g   tashkil  etilishi,  davlat  ap p a ra tig a   jam iy a tn i 
b oshqarish  b o 'y ich a   ijtimoiy-siyosiy  vazifalarni  yuklanishi,  davlat 
xarajatlarini ortislii va markazlashgan moliyaviy resurslarni shakllanishi 
kabi  omillar bilan izohlanadi.  Davlat  o ‘ziga yuklatilgan  ijtimoiy-siyosiy 
vazifalarni  bajarish  u c h u n   m a ’lum   xarajatlarga  ehtiyoj  sezadi.  Ushbu 
ehtiyojni  qondirishda  esa  soliqlar  asosiy  o ‘rinni  egallagan.
Soliq  mohiyati  h a m da  soliq  tushunchasini  ochishda,  fikrimizcha 
eng  a w a lo   asosiy  ikki  aspekt  m uhim   aham iyatga  egadir.  Ulardan 
birinchisi  b o ‘lib,  soliq  bu  —  obyektiv  iqtisodiy  kategoriya  hisoblanadi 
va soliq o ‘zining  ichki  (obyektiv to m o n d an )  mohiyatiga ega.  Ikkinchisi 
b o ‘lib,  soliqlarni  haqiqiy  iqtisodiy  hayotda  foydalanish  jarayonida 
uning  ichki  mohiyatining  aniq  huquqiy  shakllarda  yuzaga  chiqishidir. 
T a ’kidlab  o'tilgan  ikki  aspekt  o ‘zaro  bog‘liq  va  bir-birini  to ‘ldirib

---

turadi,  hayotda  ular  yagonalikda  qo'llaniladi.  Lekin  ushbu  aspektlar 
o ‘rtasidagi  tafovutlarni  ajrata  bilish  lozim.
Soliqlar  obyektiv  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  soliqlarning  asosiy 
m o h iy a tla rin i  o ‘zida  aks  e ttiru v c h i  asosiy  tu s h u n c h a d ir.  A sosiy 
kategoriya sifatida u  o ‘zida obyektiv iqtisodiy m unosabatlar yig‘indisi- 
ning  hosilasi  hisoblanadi.  S o liqlarn in g   obyektiv  to m o n id a n   a n iq  
iqtisodiy  hayot  holatiga  bog‘liqligi  emas,  balki  u sh b u   kategoriyani 
vujudga  keltirgan  omillar  bilan  aniqlanadi.
Soliqlarning  subyektiv  to m o n id an ,  ya’ni  ularning  aniq  shakillari, 
stavkalari va boshqalar,  soliqlarning amal qilishining tashqi to m o n id an  
ko‘rinishi  bilan  aniqlanadi.  Bu  yerda  jud a  m u h im   aham iyatga  ega 
omillar mavjud.  Ushbu omillarga quyidagilar kiradi:  davlatning ijtimoiy- 
iqtisodiy  rivojlanganlik  darajasi;  m a ’lum  davlatdagi  soliq  tizimidagi 
milliy  a n ’analar;  jam iy atn i  m a ’lu m   vaqt  d oirasid a  hal  etiladigan 
vazifalar  maqsadi  ham da  kengligi  va  boshqalar.  D em ak,  soliqlarning 
subyektiv tom onidan ko'rinishi uning haqiqatda q o ‘llanilishi jarayonida 
yuzaga  chiqadi.
D avlatning  rivojlanishi,  unga  yuklatilgan  vazifalarning  doirasini 
kengayishi  natijasida  soliqlarning  ahamiyati  oshib  bordi.  Davlat  o ‘z 
faoliyatida  endi  n afaqat  s o liq lar  va  u lar  b ila n   b ir  q a to rd a   tu rli 
yig‘im la rd a n   h a m   foy d alan a  b o sh la d i.  Biz  s o liq lar  va  yig‘im la r 
tushunchasiga  t a ’rif  berib,  ular  o ‘rtasidagi  farqni  yoritishga  harakat 
qilamiz.
Soliq  deyilganda  tad birkorlik  faoliyati  b ilan   s h u g ‘u lla n a d ig a n  
yuridik  va  jism oniy  shaxslardan  ularga  mulkchilik,  x o ‘jalik  yuritish 
yoki  tezkor  boshqaruv  h uquqida  tegishli  b o ‘lgan  pul  m ablag‘larini 
davlat va (yoki)  munisipal tuzilmalarni  moliyaviy t a ’minlash  maqsadida 
begonalashtirish  shaklida  un d irilad ig an   m ajburiy,  yakka  tartibdagi 
qaytarib  berilmaydigan  to ‘lov  tushuniladi.
Yig'im  deganda to ia n ish i yig‘im  t o ‘lovchilar m anfaatlarini k o ‘zlab 
davlat  organlari,  mahalliy  o ‘z - o ‘zini  boshqaruv  organlari,  b o sh q a 
vakolatli  organlar  va  m ansabdor  shaxslar  to m o n id a n   amalga  oshi- 
riladigan  yuridik  aham iyatga  m o lik   x a tti-h a ra k a tla r  am alga  oshi- 
rilishining  shartlaridan  biri  b o ‘lib  hisoblanadigan,  yuridik va jism oniy 
shaxslardan undiriladigan  majburiy badal  tushuniladi,  bunga  m uayyan 
h u q u q lam i  taqdim   etish  yoki  maxsus  ruxsatnom alar  (litsenziyalar) 
berish  ham   kiradi.
D em ak,  soliqlar  bu  pul  m unosabatlarini  ifoda  etuvchi  va  ushbu 
m unosabatlar bir tom ondan  vakolatli  davlat  organlari  h am d a  ikkinchi

---