O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Nazorat  uchun  savollar
1.  M oliya  kategoriyasining  qanday  xususiyatlari  mavjud?
2.  Moliyaning  qanday funksiyalari  mavjud?
3.  M oliya  siyosatining  m ohiyati  nimadan  iborat  va  uning  o'ziga  xos 
xususiyatlari  nima ?
4.  M oliya  siyosatining  asosiy  tamoyillariga  ta vsif  bering.
5.  M oliya  siyosatini  olib  borishning  qanday  y o  ‘nalishlari  mavjud?
6.  M oliyani  boshqarish  mohiyati  nimalardan  iborat?
7.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  m oliyani  boshqarish  tizim ining  ta rk ib i 
nimalardan  iborat?
8.  D avlat  budjetining  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyatini  yoriting.
9.  Davlat  budjeti  daromadlarining  xususiyatlari  nimalardan  iborat?
10.  Davlat  budjeti  xarajatlarining  xususiyatlari  nimalardan  iborat?

---

IV   bob.
  K O R X O N A L A R   M O L 1Y A SI
4 .1 .  Korxonalar  moliyasining  mohiyati
M oliya  u m u m iq tiso d iy   kategoriya  sifatida  davlatning  faoliyat 
k o ‘rsatishi  u c h u n   m o d diy   asosni  tashkil  etadi.  M o liy a  davlatga 
yuklatilgan  siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  vazifalarni  amalga  oshirish, 
jam iyatda  kengaytirilgan  ishlab  chiqarishni  ta ’minlash  u ch u n   kerakli 
pul  mablag‘larini  yetkazib  beradi.  Ushbu  faoliyatni  amalga  oshirishda 
soliqlar,  toMovlar,  bojlar,  davlat  kreditini  jam lagan  m oliya  davlat 
uchun  obyektiv  va  zarur  xususiyatga  ega  b o ‘ladi.  Ushbu  jarayonda 
korxonalar  moliyasi  alohida  o 'rin   egallaydi.
Korxonalar  moliyasi  mamlakat  moliya  tizimining  asosiy  b o ‘g‘ini 
hisoblanadi  va  u  yalpi  ijtimoiy  mahsulot  ham da  milliy  darom adning 
yaratilishi,  taqsimlanishi  va  sarfianishi  bilan  bogMiq  jaryonlarni  o ‘z 
ichiga  oladi.  K orxonalar  moliyasi  yalpi  ijtimoiy  mahsulot  va  milliy 
d a ro m a d n in g   asosiy  qismi  y aratiladigan  m oddiy  so h ad a  faoliyat 
k o ‘rsatadi.
Korxonalar moliyasi  o ‘z  mohiyatiga k o‘ra korxonaning tadbirkorlik 
faoliyati  n a tija sid a   xususiy  k a p ita l,  m aqsadli  m ark azlash g an   va 
markazlashmagan  pul  fondlarining  shakllanishi,  ularni  taqsimlanishi 
ham da  sarfianishi  bilan  b o g iiq   moliyaviy  yoki  pul  munosabatlaridan 
iboratdir.
K o rx o n a la r  m oliyasining  iqtisodiy  m ohiyatiga  asosan  barcha 
moliyaviy  m unosabatlarning  yo'nalishlarini  quyidagicha  guruhlarga 
ajratish  mumkin:
l) 
Korxonalarni tashkil  etishda xususiy kapitalni va ustav  kapitalini 
shakillantirishdagi ta ’sischilar o ‘rtasidagi munosabatiar.  Ustav kapitalini 
shakllantirishning aniq usullari korxona faoliyat ko'rsatishining tashkiliy- 
huquqiy  shakliga  bevosita  b o g ‘liqdir.  Bu  yerda  k o rxonalar  ochiq 
hissadorlik jam iyati, yopiq  hissadorlik jamiyati,  m a ’suliyati  cheklangan 
jam iy at,  xususiy  k orxona  va  bo shq a  m ulkchilik  shaklida  faoliyat 
ko‘rsatishi  m um kin.  K orxonalar  ustav  kapitali  ishlab  chiqarish  fond- 
larini,  m oddiy  va  nom oddiy  aktivlarni  shakllantirishdagi  birlamchi 
moliyaviy  m anba  b o i ib   hisoblanadi;

---

2)  Mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  va  ularni  sotish  bilan  b o g ‘liq 
b o ‘lgan alohida  korxonalar o'rtasidagi  moliyaviy m unosabatlar.  U shbu 
moliyaviy munosabatlarga xomashyo,  m ateriallar va tayyor m ahsulotlar 
yctkazib  beruvchi  t a ’m inotchi  h a m d a  sotib  oluvchi  korxonalar  o 'r ­
tasidagi,  investitsiya  faoliyatini  olib  borishdagi  quruvchi  tashkilotlar 
o'rtasidagi,  yuklarni yetkazib berish bilan bog'liq transport tashkilotlari 
o'rtasidagi,  aloqa  va  bojxona  muassasalari  o'rtasidagi  m unosabatlarni 
kiritish  mumkin.  Ushbu  m unosabatlar  korxonalar  moliyasini  tashkil 
etish  va  u n in g   tijo ra t  faoliyatidagi  m o liy av iy   n a tija s in in g   asosi 
hisoblanadi;
3)  K orxonalar  va  u ning  tashkiliy  b o ‘g ‘inlari  (filiallar,  sexlar, 
brigadalar,  bo'lim lar)  o'rtasidagi  xarajatlarni  moliyalashtirish,  foydani 
va  aylanma mablag'larm  sarflanishi  bilan bog'liq  m unosabatlar.  U shbu 
m unosabatlar  korxonada  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  va  u n ing   bir 
m arom da  faoliyat  ko'rsatishiga  bevosita  t a ’sir  etadi;
4)  Korxonalar  va  uning  ishchilari  o'rtasidagi  ish  haqini  to 'la sh , 
soliqlarni to'lash,  foydani  taqsimlash va sarflanishi,  aksiyadorlik jam iya- 
tida  aksiyalarni  chiqarish  va  ularni  joylashtirilishi,  aksiyalar  b o 'y ich a 
dividendlarni  to'lash,  jarim alarni  to 'lash  bilan  bog'liq  m unosabatlar. 
Ushbu munosabatlar ularda mavjud  m ehnat  resurslaridan samaradorlik 
bilan  foydalanishga  t a ’sir  ko'rsatadi;
5)  Korxonalar va  yuqori  tashkilotlar,  m oliya-sanoat  birlashm alari, 
xoldinglar,  uyushm alar  va  assotsiatsiyalar  o'rtasidagi  m unosabatlar. 
Ushbu  munosablar  korxonalar  o'zlari  a ’zo  hisoblangan  yuqori  tash k i­
lotlar 
o'r tasid agi  m a r k a y la s h g a n  
niaqsadli  pul 
f o n d l a r i n i  
va 
z a x i r a la r n i 
shakllantirishi,  taqsim lanishi  va  ularni 
s a r f l a n i s h i ,  
ilm iy -ta d q iq o t 
ishlarini  tarm oq  bo'yicha 
'Marketing 
tadqiqotini  o'tkazish,  investitsiya 
faoliyatini  olib  borishda  qaytarib  berish  sharti  asosidagi  moliyaviy 
yo rd am   ko'rsatish,  aylanm a  m ab la g 'la rin i  to 'ld iris h   bilan  b o g 'liq  
m unosabatlarni 
o'z  ichiga  oladi.  M u n o sab a tla rn in g   u sh b u   guruhi 
tarm oq ichidagi korxonalarm  ishlab chiqarishini  rivojlantirishni  qo'llab- 
quw atlash  bilan  bevosita  bog'liq  pul  m ablag'larini  qayta  taqsim lash 
h a m d a   ularni  ishlatilishi  bilan  bog'liq  m u n osabatlardan  iborat;
6) Tijorat tashkilotlari va korxonalar o'rtasidagi qimmatli qog'ozlarni 
tnuomaiaga  chiqarish  va  ularni  joylashtirish,  o 'z a ro   kreditlashtirish, 
q o 'sh m a   korxonalarni  tashkil  etishda  muassis  sifatida  ishtirok  etish 
bilan  bog'liq  munosabatlar.  U sh b u   m un o sab atlar  korxonalarning  o 'z  
faoliyatini  moliyalashtirishdagi  q o 'sh im c h a   moliyaviy  m anbalarni jalb 
etish  bilan  bog'liq  faoliyatga  bevosita  bog'liqdir;

---