O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə51/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   124

mavjudligi  sababli  soliq  t o ‘lovchida  soliq  to 'la sh   majburiyat  paydo 
boMadigan,  qiymatga oid,  miqdoriy yoki jism oniy tavsiyaga ega b o ‘lgan 
boshqa iqtisodiy asos soliq solish manbalari b o ‘lib hisoblanishi m um kin.
M am lakatim izda  amaliyotga  kiritilgan  h a r  bir  soliq  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  muvofiq  belgilanadigan  mustaqil  soliq 
solish  manbayiga  egadir.
Soliq  to 'la n ish   usuliga  asosan  —  m an b a y ig a   asosan  va  soliq 
deklaratsiyasiga  asosan.  Soliq  t o ‘lovchilar  soliq  bazasini  har  bir  soliq 
davrining yakunlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi registrlari m a ’lumotlari 
asosida  va  (yoki)  soliq  solinadigan  yoki  soliq  solish  bilan  b o g ‘liq 
obyektlar to ‘g ‘risidagi boshqa  hujjatlar bilan tasdiqlangan  m a ’lum otlar 
asosida  hisoblab  chiqadilar.
Jismoniy  shaxslar  bir joyda  ishlasalar,  ularning  ish  haqidan  (soliq 
m an b a y id a n )  buxgalteriya  to m o n id a n   a v to m a t  ta rz d a   h iso b lan ib  
budjetga  o'tkazadi.  Jismoniy  shaxslar  ikki  yoki  und an   ko‘p  ish joyida 
ishlasalar,  bundan  tashqari  darom ad  olish  (savdo,  ish,  xizmat)  bilan 
b og‘liq birgalgi operatsivalarni  amalga oshirganda,  fuqarolarga  m ahal- 
liy hokimiyat organlarida yakka  m ehnat faoliyati bilan shug'ullanuvchi 
shaxslar  sifatida  ro'yxatga  turm ay ,  d a ro m a d   t o ‘g ‘risidagi  bir  galgi 
deklaratsiya  topshirish  huquqi  beriladi.
D unyoning  b a ’zi  davlallarida  fuqarolarning  darom adlari  soliqqa 
tortishda  turli  usullaridan  foydalanadilar.  Buyuk  Britaniyada  fuqaro- 
larni  darom ad  shedulyar  (shedule)  tizim  asosida,  y a ’ni  darom adning 
manbayiga  nisbatan  alohida  to 'lanadi.  S hedular tizim  besh  sheduldan 
A,  B,  C,  D,  E  va  F   dan  iborat.  Sheduldagi  A  —  ko 'ch m as  m ulkdan 
keladigan  darom ad,  B  —  o 'rm o n la rd a n   tijorat  m aqsadida  foydalan- 
ganlikdan  darom ad,  C  —  davlat  qim m atli  qog‘ozlaridan  d arom ad,  D
—  savdo  va  sanoatdan  foyda,  E  —  m eh n a t  darom adlar,  ish  haqi, 
n afaqa va  F  —  Britaniya kom paniya  qim m atli  q o g‘ozlardan  dividend- 
lar.  Britaniya  fuqarolari  har  bir  shedul  b o ‘y ich a  alohida  d a ro m a d  
solig'i  to ‘laydi,  y a ’ni  bu  davlatda  fuqarolar  jam i  d arom adidan  soliq 
t o ‘laydilar.
Soliqlaming bunday guruhlanishi  h a r bir soliq turini  davlat budjeti 
d a ro m a d la rin i  shakillantirishdagi  o ‘rni,  u la rn in g   soliq  tizim id ag i 
maqsadli yo'nalishini ham da iqtisodiyot tarm oqlarini  rivojlantirishdagi 
aham iyatini  ochib  beradi.
B undan  tashqari,  soliqlarning  tasniflashni  zaruriyati  soliq  tizim ini 
murakkablashib  borishi  va  soliqqa  soiish jarayonlarining  boshqarishni 
takomillashtirish  bilan  bevosita  bog‘liqdir.


3 .1 4 .  Soliq  elementlari  va  ularga  tasnif
Soliqning  m ohiyatini  ochishda  uning  tarkibiga  kiruvchi  va  o ‘zaro 
bog‘liq b o ‘lgan  elem entlam i yoritish  lozim b o ‘ladi.  Faqatgina  q o n u n - 
chilikda barcha soliq elementlarini ko'zda tutilishigina soliq to'lovchilar 
tom onidan   soliq  t o ‘lash  majburiyatini  yuklaydi.  H ar  bir  soliq  o ‘zida 
majburiy elem entlarni  ifoda etadi.  Iqtisodiy adabiyotda soliq ele m en t­
larini  quyidagi  turlari  ajratiladi:
1.  Soliq  huquqi  —  moliya  huquqining  huquqiy  institutlaridan  biri 
hisoblanib,  0 ‘zbekiston  Respublikasida soliq sor^sidagi m u ” osabatlami 
tartibga  solib  turadi  va  nazorat  qiladi.  Iqtisod/^îini  bozor  m unosa- 
batlariga  o 'tish   sharoitida  ushbu  faoliyat  maxsus  iqdsodiy  c o n u n la r 
bilan  belgilangan,  u lar  sifatan  yangi  m azm undagi  soiiq  siyosatini 
o ‘tkazish  zaruriyatini  shart  qilib  q o ‘ydi.
Soliq  huquqi  o ‘z  ichiga  huquqiy  m e ’yorlari  soliq  tizimini  barpo 
qilishning  asosiy  qoidalarini  m ustahkam lagan  qonunlar  va  qonunosti 
m e ’yoriy huijatlarini,  soliq huquqlari,  majburiyatlari va m a ’suliyatlarini, 
t o ‘lov  turlari,  shuningdek,  nazariy  qoidalar,  holatlar  va  atam alarni 
oladi.
2.  «Kim»  soliq  t o ‘lovchi  b o i i b   hisoblanadi,  y a ’ni  soliq  solish 
subyekti.  Soliq  t o ‘lovchilar  bu  —  zimmasiga  soliqlar,  turli  yig‘imlar 
va  bojlar  t o ‘lash  majburiyati  yuklatilgan  yuridik  va jismoniy  shaxslar, 
shu  ju m lad an   m erosxo'rlar  hisoblanadi.  Soliq  agentlari  bu  amaldagi 
qonunchilikka asosan soliq toMovchilardan soliqlarni hisoblash, undirish 
va  tegishli  budjetga  o ‘tkazib  berish  majburiyati  yuklatilgan  shaxslar 
hisoblanadi.  D em ak,  vakolatga  ega  b o ig a n   soliq  idoralari  va  soliq 
t o ‘lovchilar  m unosabatlar  subyektlaridir.
^  3.  S o liq   s o lis h   o b y e k ti  b o ‘lib  « n im a »   h i s o b l a n a d i.  S o liq  
t o ‘lovchilaming darom adlari,  muayyan tovarlar (ko'rsatilgan xizmatlar, 
qilingan ishlar),  m ol-m u lk  qiymati,  tabiiy resurslardan foydalanganlik, 
qim m atli  qog'ozlar  bilan  bog‘liq  operatsiyalar,  meros  va  hokazolar, 
y a ’ni  pul  va  m ol-m u lk   shakllarida  mavjud  bo'lgan  m oddiy  n e ’matlar 
soliq  elem entining  obyekti  hisoblanadi.
4.  Soliq qaysi  «manbayiga» asosan t o ‘lanadi.  Har bir soliq amaldagi 
q o n u n c h ilik k a   asosan  a n iq   belgilab  q o ‘yilgan  m anbayiga  asosan 
t o ‘lanadi.  Soliq  solish  m anbayi  b o ‘lib  ishchi-xizm atchilarning  ish 
haqlari,  dividendlar,  foyda,  d a ro m a d   va  boshqalar  bo'lishi  mumkin.
5.  Soliq  bazasi  b u  —  soliq  obyektining  miqdoriy  ko'rsatkichini 
ifoda etadi.  Soliq bazasi soliq solish obyektining qiymatiga oid, jismoniy


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə