3 .1 4 . Soliq elementlari va ularga tasnif
Soliqning m ohiyatini ochishda uning tarkibiga kiruvchi va o ‘zaro
bog‘liq b o ‘lgan elem entlam i yoritish lozim b o ‘ladi. Faqatgina q o n u n -
chilikda barcha soliq elementlarini ko'zda tutilishigina soliq to'lovchilar
tom onidan soliq t o ‘lash majburiyatini yuklaydi. H ar bir soliq o ‘zida
majburiy elem entlarni ifoda etadi. Iqtisodiy adabiyotda soliq ele m en t
larini quyidagi turlari ajratiladi:
1. Soliq huquqi — moliya huquqining huquqiy institutlaridan biri
hisoblanib, 0 ‘zbekiston Respublikasida soliq sor^sidagi m u ” osabatlami
tartibga solib turadi va nazorat qiladi. Iqtisod/^îini bozor m unosa-
batlariga o 'tish sharoitida ushbu faoliyat maxsus iqdsodiy c o n u n la r
bilan belgilangan, u lar sifatan yangi m azm undagi soiiq siyosatini
o ‘tkazish zaruriyatini shart qilib q o ‘ydi.
Soliq huquqi o ‘z ichiga huquqiy m e ’yorlari soliq tizimini barpo
qilishning asosiy qoidalarini m ustahkam lagan qonunlar va qonunosti
m e ’yoriy huijatlarini, soliq huquqlari, majburiyatlari va m a ’suliyatlarini,
t o ‘lov turlari, shuningdek, nazariy qoidalar, holatlar va atam alarni
oladi.
2. «Kim» soliq t o ‘lovchi b o i i b hisoblanadi, y a ’ni soliq solish
subyekti. Soliq t o ‘lovchilar bu — zimmasiga soliqlar, turli yig‘imlar
va bojlar t o ‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslar,
shu ju m lad an m erosxo'rlar hisoblanadi. Soliq agentlari bu amaldagi
qonunchilikka asosan soliq toMovchilardan
soliqlarni hisoblash, undirish
va tegishli budjetga o ‘tkazib berish majburiyati yuklatilgan shaxslar
hisoblanadi. D em ak, vakolatga ega b o ig a n soliq idoralari va soliq
t o ‘lovchilar m unosabatlar subyektlaridir.
^ 3. S o liq s o lis h o b y e k ti b o ‘lib « n im a » h i s o b l a n a d i. S o liq
t o ‘lovchilaming darom adlari, muayyan tovarlar (ko'rsatilgan xizmatlar,
qilingan ishlar), m ol-m u lk qiymati, tabiiy resurslardan foydalanganlik,
qim m atli qog'ozlar bilan bog‘liq operatsiyalar, meros va hokazolar,
y a ’ni pul va m ol-m u lk shakllarida mavjud bo'lgan m oddiy n e ’matlar
soliq elem entining obyekti hisoblanadi.
4. Soliq qaysi «manbayiga» asosan t o ‘lanadi. Har bir soliq amaldagi
q o n u n c h ilik k a asosan a n iq belgilab q o ‘yilgan m anbayiga asosan
t o ‘lanadi. Soliq solish m anbayi b o ‘lib ishchi-xizm atchilarning ish
haqlari, dividendlar, foyda, d a ro m a d va boshqalar bo'lishi mumkin.
5. Soliq bazasi b u — soliq obyektining miqdoriy ko'rsatkichini
ifoda etadi. Soliq bazasi soliq solish obyektining qiymatiga oid, jismoniy