O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

atam alarni  ruschadan  o'zbek  tiliga  to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  o ‘girsak  u  holda 
haqiqatda  to ‘g ‘ri  va  egri  soliqlar  degan  atam a  yuzaga  chiqadi.  Lekin 
fikrimizcha bir tom on d an  o ‘zbek tili jud a boy til va ikkinchi to m o n d a n  
soliqlar  o ‘z  mohiyati  jih atid an   t o ‘g ‘ri  yoki  egri  bo'lm aydi.  Agarda 
soliq t o ‘lovchi o ‘zi to ‘laydigan soliqning nomini, uning stavkasi, to ‘lash 
m uddatlarini  bilgan  holda  to'lasa,  ya’ni  soliq  obyektini  anglab  yetsa 
bu soliqlarni, fikrimizcha bevosita soliqlar deb atalsa maqsadga muvofiq 
b o 'la r  edi.  Agarda  soliq  to'lovchi  o ‘zi  t o ‘laydigan  soliqning  nom ini, 
uning  stavkasini,  t o ‘lash  m u ddatlarini  bilm agan  ho ld a,  y a ’ni  soliq 
obyektini  anglam asdan  t o ‘lasa,  bunday  soliqlarni  bilvosita  soliqlar 
deb  atalsa  maqsadga  muvofiq  b o 'la r  edi.  Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki, 
bilvosita soliqlarning oxirgi  navbatdagi va haqiqiy t o ‘lovchisi  mam lakat 
aholisi o ‘zi sotib olayotgan iste’m ol tovarlarining qaysi birida va qancha 
m iq dorda  soliq  mavjudligini  bilmaydi.  Albatta,  bu  bildirgan  fikrlar 
muallifning  shaxsiy fikrlari  hisoblanadi,  shuning  u c h u n   o ‘z  fikrimizni 
isbotlashga  harakat  qilamiz.
0 ‘zbekiston Resrublikasida  amal qilayotgan soliqlardan quyidagilar 
bilvosita  soliqlar  hisoblanadi:  qo'shilgan  qiymat  solig'i,  aksiz  solig'i, 
b o jxon a  bojlari,  jism oniy  shaxslard an   yagona  b o jx o n a   t o ‘lovi  va 
jism oniy  shaxslardan  benzin,  dizel  yoqilg‘isi  va  tra n spo rt  u c h u n   gaz 
iste’moli  u c h u n   olinadigan  soliq.  Respublikamizda  a m al  qilayotgan 
barcha  boshqa  soliqlar  soliq  solish  obyekti  asosan  bevosita  soliqlar 
hisoblanadi.  Bevosita  soliqlarning  obyekti  b o ‘lib  yalpi  d a rom ad ,  yer 
maydoni,  m ol-m ulki  qiymati  va  boshqalar  hisoblanadi.
So liq   so lish   subyekti  b o ‘y ic h a -y u rid ik   va  jis m o n iy   sh a x sla r, 
zimmasiga  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksiga  m uvofiq  tegishli 
soliqlar va  (yoki)  yig‘imlarni  t o ‘lash  majburiyati  yuklangan  yuridik  va 
jism oniy shaxslar soliq t o ‘lovchilar va  yig‘im  toMovchilar  deb  topiladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  F uqarolik  kodeksining  3 9 -m o d d asig a 
asosan  o ‘z  mulkida,  xo ‘jalik  yuritishida  yoki  operativ  boshqarishda 
alohida  m ol-m u lkk a  ega  b o ‘lgan  h am d a  o ‘z  m ajburiyatlari  yuzasidan 
ushbu  m o l-m ulk  bilan  javob  beradigan,  o ‘z  n o m id a n   m ulkiy  yoki 
shaxsiy  no m ulk iy  huquqlarga  ega  b o ‘la  oladigan  va  u larn i  am alga 
oshira  oladigan,  majburiyatlarni  bajara  oladigan,  su d d a   d a ’vogar  va 
javobgar  b o ‘la  oladigan  tashkilot  yuridik  shaxs  hisoblanadi.  Y uridik 
shaxs  m ustaqil  balans  yoki  sm etaga  ega  b o 'lish i  kerak.  A m ald agi 
qonunchilikka asosan yuridik shaxslar turli m ulkchilik shaklida tashkil 
etilishi  m um kin.  U lar ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, yopiq aksiyadorlik 
jam iy a tla ri,  xususiy  k o rxon alar,  q o ‘sh m a   k o r x o n a la r,  m a ’suliyati
9 — O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
129

---

cheklangan jamiyatlar,  unitar korxonalar va davlat korxonalari shaklida 
b o ‘lishi  mumkin.
O 'zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  16-moddasiga 
asosan  jis m o n iy   shaxslar  d e g a n d a   O 'z b e k isto n   R espublikasining 
fuqarolari,  boshqa  davlatlarning  fuqarolari,  shuningdek  fuqaroligi 
bo'lm agan  shaxslar  tushuniladi.  Jism oniy  shaxsning  h uquq  layoqati 
fuqarolik  huquqlari va burchlariga ega bo'lish layoqatidir.  U la r barcha 
fuqarolar  u c h u n   teng  darajada  e ’tiro f  etiladi.  Soliqqa  oid  huquq 
layoqatini  shaxslarning  o ‘z  harakatlari  bilan  soliq  solishga  imkon 
yaratadigan,  y a ’ni  d arom ad  olish  sharoitini  yaratish  layoqati  deb 
belgilash  m um kin.  Yuridik  m e ’yorlarga muvoflq  bu  layoqat  18  yoshda 
ya’ni  balog'at  yoshiga  yetganda  yuzaga  keladi.
Jism oniy  shaxslar  o ‘z  navbatida  ikki  guruhga  bo'linadi:  rezident 
va  n o re z id e n t  jism o n iy   shaxslar.  O 'zb ekisto n   Respublikasi  Soliq 
kodeksining 45 moddasiga asosan,  O'zbekiston  Respublikasida doimiy 
yashab  turgan  yoki  moliya  yiliga  boshlanadigan  yoki  tugaydigan  o 'n  
ikki  oygacha  bo'lgan  istalgan  davr  mobaynida  183  k u n   yoki  undan 
k o'proq   m uddatda  O'zbekistonda  turgan  jism oniy  shaxs  O'zbekiston 
Respublikasining  rezidenti  deb  qaraladi.
O 'z b e k isto n   Respublikasi  rezidenti  bo'lish  jism oniy  shaxslarga 
ularning O'zbekiston Respublikasidagi,  shuningdek,  undan tashqaridagi 
faoliyati  m anbalaridan  olingan  darom adlari  bo'yicha  soliq  solinadi.
O 'zbekiston  Respublikasi  rezidenti  bo'lm agan jism oniy  shaxslarga 
O 'zbekiston  Respublikasi  hududidagi  faoliyatidan  olingan  darom adlar 
bo'yicha  soliq  solinadi.
S o liq la rn in g   m aqsadli  sa rfla n ish i  b o 'y ic h a   u m u m i y   (budjet 
xarajatlariga funksional bog'liq emas)  va maqsadli  (  budjet xarajatlariga 
funksional bog'liq).  Soliqlarning bunday guruhlanishi  soliqlarni  davlat 
budjetining  m a ’lum   xarajatlarini  moliyalashtirish  bilan  izohlanadi. 
Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki,  hozirda  O'zbekiston  Respublikasida  amal 
qilayotgan  barcha  soliqlar  o 'z   m ohiyatiga  asosan  u m u m iy   soliqlar 
hisoblanadi va ular fiskal funksiyani, ya’ni  davlat budjeti daromadlarini 
shakllantiradi.
M aqsadli  yig'im lar va  ajratm alar  mavjud,  ya’ni  budjetdan  tashqari 
nafaqa  jam g 'a rm a sig a ,  b u d jetd a n   tashqari  yer  fondi  va  budjetdan 
tashqari  bandlik  fondlari.  Bu  fondlar  uchun  ajratm a  va  yig'imlar  o 'z  
m aqsadiga  muvofiq  sarflanadi.
Soliq  to 'la sh   manbayiga  asosan  —  darom ad,  foyda,  yer  maydoni, 
sotilgan tovarlar (bajarilgan ishlar,  ko'rsatilgan xizmatlar) qiymati yoki

---