O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

tom ondan  soliq  t o ‘lovchilar,  y a’ni  mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar 
xo'jalik yurituvchi subyektlar h am da aholi turadi.  Bu m unosabatlaming 
asosiy ko'rinishi hisoblangan majburiylikdan tashqari qaytarib olmaslik 
ham   yuzaga  chiqadi.
Soliqlarning mohiyatini ochishda eng aw alo uning majburiy to'lov 
ekanligi  yuqorida  e ’tiro f  etildi.  Lekin  bu  m ajburiylik  dem okratik 
tam oyilga  egadir.  H a r  b ir  m a m la k a td a   soliqning  h a r   b ir  shakli 
davlatning  qattiq  talablari  va  jam iyatdagi  mavjud  ijtimoiy-iqtisodiy 
holatni  e ’tiborga  olgan  hoida  faqatgina  yuqori  davlat  organi  (senat, 
Parlament,  dum a  va  boshqalar)  tom o nid an   qabul  qilinadigan  qonun 
bilan  amaliyotga  kiritiladi  va tartibga solib  turiladi.  Bu  omil  esa soliq­
larning  huquqiy  asosga  va  dem okratik  m e ’yorlarga  ega  ekanligidan 
dalolat  beradi.
Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki,  soliqlar  o ‘z  mohiyatiga  asosan  ham da 
yig'im lardan  farqli  ravishda  uzoq  yillar faoliyat  ko'rsatishi  mo'ljallan- 
gan  majburiy  m unosabatlar  hisoblanadi.  Amaliyotga  kiritilgan  har bir 
soliq  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  va  aholi  uch u n   tushunarli  bo'lishi 
h a m da  soliq  to'lovchilar bu  soliqlarni to ‘lashni bilishligini  talab  etadi. 
Soliq  to'lovchilar  har  bir  soliq  bo'yicha  m a ’lum  m uddat  o ‘tgandan 
so'ng  m uayyan  tajriba  va  tushunchaga  ega  bo'ladi.
S o liq la rn in g   m o h iy a tin i  o c h is h d a   u n in g   d e m o k r a tik   to 'lo v  
ekanligiga e ’tibor qaratish lozim  b o ia d i.  Davlat to m onidan amaliyotga 
kiritilayotgan soliq eng a w a lo  uni  kim tom onidan  va qancha miqdorda 
to'lanishiga  asoslanadi.  X o'jalik  yurituvchi  subyektlarning  faoliyat 
turiga qarab soliq turi va uning stavkasi ajratiladi.  Mulkchilik shaklidan 
q a t’i n azar xo'jalik yurituvchi  subyektlar bir xil soliq va bir xil stavkada 
to'lam aydi.  D em okratik  to 'lo v   sifatida  soliq  turi  u larning  faoliyat 
turiga  qarab  undiriladi.  M asalan,  qishloq  xo'jalik  sohasi  uch u n   bir  xil 
soliq  turi,  tijorat  banklari  u c h u n   boshqa  xil  soliq  turi  va  stavkasi 
qo'llaniladi.  M amlakat aholisi uch u n  ham  soliq undirishda demokratik 
tam oyillar  mavjud.  Agar  fuqarolarning  daromadi  kam  bo'lsa,  unga 
nisbatan past  soliq stavkasi va buning aksi fuqaroning darom adi yuqori 
b o 'lsa   yuqori  soliq  stavkasi  q o 'lla n ila d i.  B u n d an   tash q a ri,  soliq 
undirilishida  turli  soliq  b o 'y ich a   imtiyozlar  tizim idan  foydalaniladi 
va  bu  om il  ham  soliqlarning  dem okratik  to'lov  ekanligidan  dalolat 
beradi.
Soliq to'langandan so'ng soliq to'lovchi yuridik va jismoniy shaxslar 
o 'z   majburiyatlarini  bajaradi.  U shbu  majburiyatni  bajargandan  so'ng 
har qanday soliq to'lovchi  davlat  tom onidan  soliqlarni  qaytarib berish

---

majburiyatini  bajarish  yuzasidan  faoliyatiga  hech   qan d ay   h u q u q iy  
asosga  ega  b o 'lm a y d i.  S h u n i  t a ’k idlash  lo z im -k i,  davlat  b u d je ti 
tomonidan soliq to'lovchilam ing ayrim toifalariga u yoki bu k o 'rin ish d a 
t o ‘lovlarni  t o ‘lanib  k e lin ish i  t a ’kidlab  o ‘tg a n   soliqlarni  q a y ta rib  
bermaslik  tamoyili  m ohiyatini  o ‘zgartirmaydi.  Bu  holatlarda  soliq 
t o ‘lovchi  amaldagi  q on u nchilik  asosida  davlat  budjetidan  belgilangan 
t o ‘lovlarni  olish  bilan  bir  vaqtda  belgilab  qo'yilgan  soliqlarni  o ‘z 
m uddatida  ham d a  t o i i q   m iqdorda  to'lashi  majburiydir.  Soliqlarning 
m a ’lum qismini har xil ko ‘rinishdagi to'lovlar shaklida qaytarib berishlik 
bu doimiy iqtisodiy m unosabatlar emas,  balki jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini  hisobga  oigan  va  m a ’lum  m uddatga  m o'ljallangan  ho lat 
hisoblanadi.
Soliqlar  obyektiv  ta q s im la sh   m u n o s a b a tla ri  orqali  j a m iy a t d a  
ijtimoiy  ishlab  c h iq arish n in g  barc h a   ja b h a la rid a   ishtirok  etish   va 
ishlab  chiqarish  m u nosabatlariga  aylanadi.  Bu  ho lat  esa,  soliqlar  o ‘z 
mohiyatiga  asosan  iqtisodiy  bazisni  ifodalaydi.  Shu  asosda  iqtiso- 
diyotda turli  soliqlar yo rd am id a  ishlab  chiqarishni  qiziqtirish,  m ah su - 
lot  ishlab  chiqarishni  k o 'paytirish  va  iste’m olni  kengaytirish  yoki 
buning aksi,  b a ’zi  so halar faoliyatini  cheklash  m aqsadida foydalanish 
m um kin  bo'ladi.  Bu  esa  eng  a w a lo   d avlatning  m a ’lum   davrdagi 
soliq  siyosatidan  keiib  chiqadi.
Soliqlar  o ‘z  mohiyatiga  asosan  faqatgina  davlat  ixtiyoridagi  t o ‘lov 
hisoblanadi.  Shuning  u c h u n   h ar  bir  davlatda  amaliyotga  kiritilgan 
soliqlar faqatgina davlat  markazlashgan  pul  fondlari  hisoblangan  davlat 
(Respublika  va  mahailiy  budjetlar)  budjetiga  kelib  tushadi,  Soliqlar 
boshqa budjetdan tashqari  fondlarga tushmaydi.  Davlat budjetiga kelib 
tushgan soliqlar esa budjet d arom adiar qismida asosiy ulushni cgallaydi.
S o liq la r  m o h iy a ti n i   c h u q u r r o q   o c h i s h d a   u l a r   b a ja r a d i g a n  
funksiyalarni  yoritish  lozim   b o ‘ladi.  Q u yid a  soliqlar  b a ja rad ig a n  
funksiyalar  haqida  fíkr  yuritishgo  harakat  qiliriadi.
3 .1 2 .  Soliqlarning  funksiyalari
M a ’lu m k i,  h a r   q a n d a y   iq tis o d iy   k a te g o r iy a n in g   f a q a t  o 'z i  
bajaradigan funksiyalari mavjud bo'ladi. A m aliyotda funksiyasiz,  y a ’ni 
bajaradigan  funksiyasi  b o ‘lm ag an  iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lm aydi. 
C h u n k i  funksiya  iq tiso d iy   k a te g o riy a n in g   a m a liy o td a g i  h a ra k a ti 
hisoblanadi va u orqali  kategoriyaning m ohiyati  c h u q u r ochib beriladi. 
Shuning  uch un  iqtisodiy  adabiyotda  iqtisodiy  kategoriya  funksiyasi

---