O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
Yüklə 10,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
Yuqorida qayd etilgan jarayonlam ing barchasida davlat budjetining ahamiyati va o ‘rni kattadir. Davlat budjeti orqali markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari boshqaruv apparatini saqlab turish, ijtimoiy- m adaniy chora-tadbirlarni am alga oshirish, iqtisodiy rivojlantirish yuzasidan vazifalami bajarish uchun zarurbo'lgan moliyaviy mablag'lar bilan o ‘z m uddatlarida ta ’minlaydi. Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga asosan uni m a ’lum iqtisodiy mohiyatiga asosan uni m a ’lum iqtisodiy m unosabatlarini o ‘zida ifoda etadigan iqtisodiy kategoriya sifatida k o 'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. D a v la t b udjeti orqali o ‘ziga yuklatilgan v a z ifala rn i bajarish u c h u n bevosita moliyaviy m a b la g 'la r bilan t a ’m in lash n in g dastagi sifatida foydalanish bilan bir vaqtd a m am lak atda iqtisodiy ham d a ijtim oiy siyosatni amalga osh irish da ham m u h im dastak sifatida foydalaniladi. Budjet munosabatlari iqtisodiy kategoriya sifatida mamlakatdagi moliya munosabatlarining asosiy tarkibiy qismi hisoblanib, ushbu omilga asosan davlat budjeti moliyaning asosiy funksiyalariga o ‘xshash quyidagi funksiyalarni bajaradi: — mamlakatdagi milliy darom adni qayta taqsimlash; — milliy iqtisodiyotni davlat tom onidan tartibga solib turish va rag‘batlantirish; — m am lakatda ijtimoiy sohani moliyaviy t a ’minlash va davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish; — m am lakatda markazlashgan pul mablag‘lari ja m g ‘armalarini tashkil etish va uning sarflanishi ustidan nazorat olib borish. Davlat budjetining milliy darom adini qayta taqsimlash funksiyasi markazlashgan pul mablag‘lari ja m g ‘armalarini markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari darajasi m e ’yorida tashkil topishi va ularning sarflanishid a n am oyon b o 'lad i. Shuni t a ’kidlash lozim ki, dunyo iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida (AQSH, Germ aniya, Fransiya, Y a p o n iy a va b o sh q a la r) tu rli d arajadagi b u d je tla r o rq ali milliy darom adning 30 % —50 % qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Har bir m am lakatda markaziy h u k u m at davlat budjeti yordam ida milliy iqtisodiyotning faoliyatini, iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib turadi h am d a iqtisodiyotning ayrim tarm oqlarini, hududlarni rivojlantirish m aqsadida budjet mablagMarini yo'naltiradi. Iqtisodiy munosabatlarni u shbu tartibda ushlab turish orqali davlat maqsadli ravishda ishlab chiqarishni rivojlantirish yoki sekinlashtirish, kapitallar va xususiy ja m g ‘arm alarning o ‘sishiga h a m d a tak lif va talab tarkibini tu b d a n o'zgartirishga erishishi mumkin. M a m la k a td a m illiy d a ro m a d n in g d a v la t b u d jeti o rq ali q a y ta taqsimlash jarayoni bir vaqtning o ‘zida am alga oshadigan va uzluksiz faoliyat ko‘rsatadigan ikki o ‘zaro uzviy bog'liq jarayonlarga ega b o ‘lib, ular quyidagilardan iborat: a) davlat budjetining darom adlarini tashkil etish; b) davlat budjetining xarajatlarini am alga oshirish. M am lakatda davlat budjeti d aro m a d la rin in g tashkil to p ish i va budjet m ablag‘larining sarflanishi jaray o nlarid a milliy iqtisodiyotni davlat to m onidan tartibga solib turish va rag'batlantirish funksiyasi amalga oshiriladi. Davlat budjetining darom adlari — bir to m o n d a vakolatli davlat organlari va ikkinchi to m o n d a n turli m u lkchilik shaklida x o ‘jalik yurituvchi subyektlar h a m d a m am lakat aholisi o ‘rtasidagi iqtisodiy m unosabatlarning yig‘indisi hisoblanadi. Bir vaqtning o ‘zida davlat budjetining darom adlari — markaziy va m ahalliy davlat boshqaruv organlarining ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablagMari hisoblanadi. Davlat budjeti darom adlarining shakllanishi jarayonlarida m am lakatda yaratilgan milliy darom adning m a ’lum qismi majburiy tarzda davlat foydasiga undiriladi, natijada davlat va x o ‘jalik yurituvchi subyektlar ham da m am lakat aholisi o 'rtasida moliyaviy m unosabatlar vujudga keladi. Davlat budjeti m am lakatda faoliyat yuritayotgan turli mulkchilik shaklidagi xo'jalik yurituvchi subyektlarning foydasini taqsimlashda faol ishtirok etadi. Shuni t a ’kidlash lozimki, xo'jalik subyektlarining foydasidan davlat budjetiga undirilish shakli, hajmi h am d a korxonalar faoliyatining natijalariga m oddiy manfaatlari o ‘rtasida m a ’lum o ‘zaro b o g ‘liqlik mavjud. Foydadan davlat budjetiga undiriladigan shaklning rivojlanganligi va hajmiga asosan xo'jalik yurituvchi subyektlarning ishlab c h iq a rish z a x ira la rid a n o q ilo n a f o y d a la n is h i, re n ta b e llik darajasining oshishi h a m da eng asosiysi foydaning ko ‘payishi amalga oshadi. Davlat budjeti xarajatlari — bir to m o n d a n davlatning vakolatli organlari va ikkinchi to m o n d a n tash k ilo tla r, m uassasalar h a m d a m a m la k a t aholisi o ‘rta sid a g i m a m la k a td a g i m a r k a z la s h g a n pul m ablag‘lari jam g ‘armalarining ishlatilishi jaray o nid a vujudga keladigan iqtisodiy m unosabatlarn ing yig‘indisidir. M a m la k a tn in g M arkaziy h u k u m a ti d a v la t b u d je ti o r q a li u n d a m o liy a v iy m a b l a g ‘la rin i markazlashgan tarzda shakllantirish va u orqali um um davlat ehtiyojlari hisoblangan — milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini jadal su r’at- lar bilan rivojlantirish, malakali ishchi kuchlarini vujudga keltirish, ilm-fanni rivojlantirish, ijtimoiy-madaniy chora-tadbirlarni amalga oshirish h a m d a m am lakat m udofaa qudratini saqlab tu rish n i pul mablag‘lari bilan yetarli m iqdorda ham da belgilangan m u d d atlard a t a ’minlab turadi. M am lakatda davlat budjeti orqali yaratilgan milliy d aro m adning hududlar b o ‘yicha, shu jum ladan jam iyatning moddiy ishlab chiqarish va nom oddiy ishlab chiqarish sohalari b o ‘yicha qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Buning natijasida davlat budjeti hisobidan saqlab turish va m udofaa ehtiyojlarini pul m ablag‘lari bilan moliyalashtirish m aqsadida jam - g'arm alar tashkil etiladi. Davlat budjeti orqali moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o ‘rtasida ularning oqilona va samarali rivojlanishi maqsadida budjet moliyalashtirishi yordam ida moliya mablag‘larining qayta taq simlanishi amalga oshiriladi. M am lakatda yaratilgan milliy darom adni qayta taqsimlashda asosiy qurol hisoblangan davlat budjeti yordam ida Markaziy h ukum at iqtiso diyotning ustuvor tarm oqlariga va iqtisodiy hududlarga moliyaviy mablag‘larni yo'naltiradi, bundan tashqari davlat budjeti yordam ida hududlararo va tarm oqlararo milliy darom adning qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Bu bilan esa m am lakatning iqtisodiy rivojlantirishdagi manfaatlari va hududlarning tamoyillariga rioya etiladi. M am lakatda davlat budjeti orqali yangi texnika va texnologiyalarni vujudga keltirish h a m d a fanni rivojlantirish yo‘nalishlarida faoliyat ko'rsatayotgan ilm iy-tadqiqot muassasalarini moliyalashtirish amalga oshiriladi. M am lakatning Markaziy H ukum ati davlat budjeti orqali ilm-fanning eng zam onaviy va ustuvor tarmoqlarini moliyalashtirish hisobiga milliy malakali ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishni t a ’minlaydi. U sh b u h o la t esa davlat iq tiso d iy hay o tin i m u q o b illa sh tirish , iqtisodiyotning b a rc h a tarm oqlari o ‘rtasida pul va m oddiy resurslarni oqilona joylashtirish, shu asosda texnik taraqqiyotni rivojlantirishga ham da m am lakat iqtisodiy qudratini oshirishga imkoniyat yaratadi. M am lakat hududlarida iqtisodiy va madaniy qurilishda katta o'rinni budjet mablag‘lari orqali tartibga solib turish asosida juda keng m a ’noda m a b la g 'la rn i h u d u d la ra ro taqsim lash, m ahalliy davlat b o sh q a ru v Yüklə 10,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|