7) Korxonalar va davlat moliya tizimi o ‘rtasidagi budjetga soliqlar
va yig‘imlam i to'lash. budjetdan tashqari fondlarga to ‘lovlar o'tkazish,
soliqlar bo'yicha imtiyozlar berish, moliyaviy jazo choralarini qo'llash
h a m d a budjetdan moliyalashtirish bilan bog'liq munosabatlar;
8) K o rx o n a la r va tijo ra t b a n k la ri o ‘rtasid ag i b a n k la rd a pul
m a b la g ‘larini saqlash, kreditlar olish va ularni to'lab berish, bank
kreditdan foydalanganlik uchun foizlar to ‘lash, xorijiy valutalami sotish
va sotib olish, turli bank xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq m u
nosabatlar;
9) Korxonalar va sug‘urta tashkilotlari o'rtasidagi m ol-m ulkni,
xodimlarining ayrim toifalarini, tijorat va tadbirkorlik qaltisliklarini
(risklarni) sug‘urta qilish bilan bog‘liq m unosabatlardan iborat;
10) K orxonalar va investitsiya institutlari o'rtasidagi qim m atli
qog‘ozlarni sotish va sotib olish, investitsiyalarni joylashtirish, xususiy-
lashtirish bilan b o g iiq munosabatlar.
Yuqorida ta ’kidlab o'tilgan moliyaviy m unosabatlarning liar bir
guruhi o ‘ziga xos xususiyatlariga ega va q o ‘llanishi sohasi bo'yicha
ajralib turadi. Lekin ularning barchasi ikki tom onlam a xarakterga ega
b o ‘lib, ularning m oddiy asosi bo'lib, pul m ablag‘larining harakati
tashkil etadi.
Korxonaning pul fondlari mablag‘larining harakati ustav kapitalini
shakllantirishi bilan boshlanadi va foydani shakllanishi, taqsimlanishi
h a m d a uni sarflanishi bilan tugaydi.
Korxonalar moliyasi bajaradigan funksiyalar umumdavlat moliyasi
bajaradigan funksiyalariga o ‘xshash va ular quyidagilardan iborat:
1) taqsimlash funksiyasi;
2) nazorat funksiyasi.
Y uqorida qayd etilgan funksiyalar o ‘zaro bog'liq va bir-birini
t o ‘ldirib turadi. Quyida m oliyaning funksiyalarini t o ‘liq yoritishga
harakat qilinadi.
U m um davlat moliyasi o'zining taqsimlash funksiyasini m akroda-
rajada amalga oshirsa, korxonalar moliyasi o ‘zining taqsimlash funk
siyasini mikrodarajada amalga oshiradi. Korxonalar moliyasi taqsimlash
funksiyasi yordam ida birlamchi kapitalni shakllantirish, ishlab chi-
qarishni moliyaviy m anbalar bilan t a ’minlash, darom adni va moliyaviy
resurslarni taqsimlash, majburiyatni o ‘z m uddatida ham da t o ‘liq baja-
rish, x o ‘jalik yurituvchi subyektlar va davlatning manfatlarini oqilona
darajada saqlab turish amalga oshiriladi. Taqsimlash funksiyasi orqali
korxonaning darom adlarini taqsimlash natijasida maqsadli pul fondlari
va zaxiralari shakllantiriladi. B unday fondlarga ustav kapitali, qo'shilgan
kapital, zaxira fondi, ja m g 'a rm a fondi, iste’mol fondi, valuta fondi
va boshqalarni kiritish mumkin.
K orxonalar moliyasining taqsim lash funksiyasi o ‘z m ohiyatiga
asosan nafaqat jarniyatning u m u m iy manfatlarini, balki o ‘z vaqtida
alohida olingan xo'jalik subyektlari, t a ’sislar, turli aksiyadorlar, ishchi-
xodimlar, kredit va sug'urta institutlarining manfatlarini oqilona o ‘zida
jamlashi lozim. Korxonalar d o irasida shakllantiriladigan moliyaviy
m ablag'larning hajmi, kerakli kapital qo 'yilm alarini m oliyalashtirish,
aylanm a m ablag'larni t o ‘ldirib tu rish va ko 'paytirish, h a m m a turdagi
moliyaviy m ajburiyatlarni a m a lg a o sh irish , ijtim oiy x arak terd ag i
ehtiyojlarni t a ’minlash im koniyatlarni aniqlaydi. U s h b u faoliyatni
amalga oshirishda uning xo ‘ja lik -m o liy a faoliyatini íahlil etish asosiy
aham iyatga egadir.
Korxonalar moliyasining n azorat qilish funksiyasini obyektiv asosi
bo‘Iib mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, xizm atlar k o ‘rsatish,
ishlarni bajarishdagi xarajatlarning qiym at to m o n d a n hisobga olinishi
va buning natijasida darom adlarni shakllanishi ham da pul fondlarini
taqsimlanishini tashkil etadi. M oliya taqsim lash m unosabatlari sifatida
ishlab chiqarishni moliyalashtirishni moliya manbalari bilan t a ’minlaydi
va shu asosda u ishlab chiqarishning barcha sohalarini, y a ’ni ishlab
chiqarish, ayirboshlash, iste’m olni o ‘z ichiga oladi. Shuni ta ’kidlash
lozimki, korxonalar mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni amalga oshirish,
xizmatlar ko‘rsatish natijasida kelib tushadigan d aro m adning m iqdo-
ridan ortig'ini taqsimlay olmaydi. Olinadigan daro m adning m iqdorini
oshirish uchun esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni
kamaytirish va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishga bevosita
bog‘liqdir. Xuddi shu jarayonlarda n azorat funksiyasi alohida a h a
miyatga egadir. K orxonalar m oliyasining nazorat qilish funksiyasi
quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
1) Korxonalar tom onidan bevosita moliyaviy k o ‘rsatkichlarni h a r
to m onlam a tahlil etish, moliya rejalarini bajarilishi yuzasidan tezkor
nazoratni olib borish, to var-m oddiy qiym atlarini yetkazib beruvchilar,
buyurtm achilar, tijorat banklari, davlat budjeti, bu d jetd an tashqari
fondlar va boshqa k o n tra g e n tla r oldidagi m ajb u riy atlarn i bajarish
jarayonida olib boriladi;
2) Korxonalarning ta ’sischilari va aksiyadorlari old id a pul m ab-
lag 'la rin i s a m a ra d o rlik b ila n jo y la s h tiris h , fo y d a to p is h h a m d a
dividendlar to'lash yuzasidagi n azo rat olib boriladi;
Dostları ilə paylaş: |