3) 0 ‘zbekiston Respublikasi Dalvat Soliq Q o'm itasi vakolatidagi
davlat soliq inspektorlari to m o n id a n budjet va budjetdan tashqari
fondlarga soliqlar, bojlar, yig‘imlar hamda to ‘lovlarni o ‘z m uddatida
t o ‘liq to'lanishi yuzasidan nazorat olib boriladi;
4) 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi vakolatidagi moliya
b o ‘limlari tom o n id an o ‘zlarining m oliya-xo‘jalik faoliyatida davlat
budjeti m ablag‘laridan foydalanayotgan korxonalarda ushbu mabla-
g‘-larni maqsadli foydalanayotganligining nazoratini olib boradilar;
5) Tijorat banklari to m o n id an korxonalarga kreditlar berish, uni
o ‘z vaqtida va foizi bilan qaytarilishini hamda boshqa bank xizmatlarini
ko ‘rsatish yuzasidan nazorat olib boradilar;
6) M ustaqil auditorlik firmalari to m o n id an korxonaning yillik
m oliya-xo‘jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvdan o'tkazish orqali olib
boradilar.
K o rxonalar ichidagi moliya nazoratini alohida tashkil qilingan
moliya b o ‘limlari amalga oshiradi. Korxonalarda ishchi-xizmatchilar
sonining kamligi, ishlab chiqarish hajmining kamligi sababli ularda
m oliya n a z o ra tin i olib b o rish vakolati bosh hisobchi zim m asiga
yuklatilgan. K orxonalar moliya-xo'jalik faoliyatida ijobiy moliyaviy
natijalarning mavjudligi ushbu korxonada moliya nazoratini yuqori
darajada tashkil etilganligidan h am d a moliya resurslarini boshqarishda
sam arador shakl va uslublardan foydalanilayotganligidan dalolat beradi.
0 ‘z vaqtida buning aksi, korxona moliya-xo'jalik faoliyatida salbiy
moliyaviy natijalarning mavjudligi, ushbu korxonada moliya nazoratini
sust darajada tashkil etilganligidan dalolat beradi h am d a ushbu holat
korxonaning moliyaviy to m o n id an «sinishi»ga olib kelishi mumkin.
4 .2 . K orxonalar moiiyasining tashkil etishning
tamoyillari
K orxonaning moliyaviy munosabatlari ularning x o ‘jalik yuritish
faoliyati asosida m a ’lu m tamoyillarga asosan tashkil etiladi. Ushbu
tam oy illar quyidagilardan iborat:
— x o ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik;
— o ‘z - o ‘zini moliyalashtirish;
— m oddiy m anfaatdorlik;
— moliyaviy zaxiralar bilan t a ’minlanganlik.
X o ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik tam oyili korxonaning
moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi m um kin emas. Ushbu
tam oyil mulkchilik shaklidan q a t’i nazar barch a xo'jalik yurituvchi
sub y e k tla r o 'z la r in in g iqtiso d iy faoliyat so h a sin i, u n in g m o liy a-
lashtirishni m anbalarini, d aro m ad olish m aqsadida pul m ablag‘larini
kapital q o ‘yilmalariga y o ‘naltirishni mustaqil tarz d a belgilashlarida
arnalga oshiriladi. Ushbu faoliyatning asosiy maqsadi xo ‘jal;k yurituvchi
s u b y e k tla r i s h c h i - x o d i m l a r i n i n g m o d d iy f a r o v o n l ig i n i y a n a d a
oshirishdan iborat b o ‘ladi.
Bozor munosabatlari korxonalardan iste’m olchilarning talablariga
asosan sam aradorva oqilona ishlab chiqarishni tashkil etishga, mahsulot
va xizm atlarning sifatini oshirishga undaydi. K orxonalar o ‘z faoliyatida
q o ‘shim cha darom ad olish u c h u n asosiy faoliyatdan tashqari qimm atli
qog‘ozlar bozorida davlat, boshqa xo ‘jalik subyektlarining qimm atli
qog‘ozlariga qisqa va uzoq m uddatli investitsiyalar qilishlari m um kin.
Shuni t a ’kidlash lozimki, korxonalarning x o‘jalik yuritish faoliya-
tidagi mutloq mustaqillik to ‘g ‘risida fikr yuritish m u m k in em as, chunki
vakolatli davlat organlari to m o n id an ularning faoliyat yuritishlarining
ayrim tom onlari qonun asosida tartibga solinib turiladi. M asalan,
korxonalar va turli darajadagi budjetlar o'rtasidagi o ‘zaro m unosabatlar
q onun asosida q a t’iy belgilab q o ‘yiladi. M ulkchilik shaklidan q a t’i
nazar barcha korxonalar o ‘z faoliyati asosida q o n u n asosida berilgan
soliqlami, o ‘rnatilgan stavkalarda t o ‘lab borib turli darajadagi budjet-
larni shakllantiradi. Davlat tom o n id an korxonalar u c h u n amortizatsiya
siyosatini belgilaydi. Aksiyadorlik jam iyatlari u c h u n esa moliyaviy
zaxiralarni tashkil etish va ularning miqdori q o n u n a n belgilanadi.
0 ‘z - o ‘zini m oliyalashtirish tam oyilini am alga oshirish x o ‘jalik
yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan
kelib chiqadi. 0 ‘z -o ‘zini moliyalashtirish tamoyili k o rxonalar to m o n i
dan m ahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, ishlarni bajarish va
xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini to 'liq qoplash, ishlab chiqarishni shax-
siy pul m ablag‘lari bilan t a ’m inlash ham da zaru r boMganda tijorat
banklari kreditlaridan foydalanishni anglatadi.
Iqtisodiyotni rivojlangan m am lakatlarida ko rx o n an in g o ‘z - o ‘zini
moliyalashtirish sohasida ularni shaxsiy mablag‘lari ju d a yuqori darajada
ya’ni 70% dan ortig‘ini tashkil etadi. Korxonalar faoliyatining m oliya-
lashtirishni asosiy shaxsiy m anbalariga foyda, am ortizatsiya ajratm alari
va t a ’mirlash ja m g ‘armalari kiritiladi.
M oddiy manfaatdorlik tam oyilining obyektiv zarurligi m ulkchilik
shaklidan q a t’i nazar barcha korxonalarning pirovard m aqsadi b o ‘lib
d a ro m a d topishligidan kelib chiq ad i. K o rx o n a la r t o m o n i d a n o ‘z
Dostları ilə paylaş: |