O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

faoliyatining  ijobiy  natijalariga  erishishlikdagi  m anfaatdorlik  nafaqat 
uni  ishtirokchilari  uchun   emas,  shu  jum ladan  davlat  h am   m anfaat- 
dordir.  Korxonalam ing ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori 
darajadagi  ish  haqi  miqdori  bilan  amalga  oshiriladi.
M o d d iy   m a n fa a td o rlik   tam o y ili  k orxonalar  m iq y o sid a   davlat 
to m o n id an   oqilona  soliq  siyosatini  olib  borishi  natijasida  ularning 
faoliyatini  q o ‘llab-quw atlash,  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  uch u n  
iqtisodiy  sh a rt-sh a ro itla r  yaratish  va  pirovard  natijada  d aro m ad n i 
ko'paytirish  bilan  amalga  oshiriladi.
Korxonalar  tom onidan  ushbu  tamoyilni  amalga  oshirilishi  yangi 
yaratilgan  qiymat,  shaxsiy  kapital  o'rtasida  oqilona  taqsim otni  olib 
borish  va ja m g ‘arm a  ham da  iste’m ol  fondlarini  shakllantirish  asosida 
yuzaga  chiqadi.  Davlatning  manfaatdorligi  esa  korxonalar  faoliyatida 
rentabellikni  t a ’minlash,  ishlab  chiqarishni  o ‘sishi  va  soliq  intizomiga 
qat’iy rioya etishliklari  asosida yuzaga chiqadi.  Ushbu tamoyilni  amalga 
oshirishda  korxonalar  faoliyatida  m oliya-xo‘jalik  yuritish  va  uning 
pirovard  natijalari  ham da  shaxsiy  kapital  saqlashlari  u c h u n   moddiy 
javobgarlikning mavjudligi  bilan am alga oshiriladi.  M oddiy javobgarlik 
uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida tartibga solinib 
turiladi  va  amalga  oshiriladi.  X o ‘jalik  yuritish  faoliyatida  shartnom a 
majburiyatlarini, t o ‘lov intizom ini,  soliq qonunchiligini buzgan  korxo­
nalar u c h u n   turli  moliyaviy  cho ralar  q o ‘llanishi  mumkin.  Rentabelsiz 
faoliyat k o ‘rsatayotgan  korxonalar u ch u n   esa ular o ‘z  majburiyatlariga 
j a v o b   b e ra   o lm a y d ig a n   h o l a t la r d a   dav lat  o rg a n la ri  to m o n i d a n  
bankrotlik jarayoni  qoMlaniladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  asosan  amaldagi  soliq 
qonunchiligini  buzgan  korxonalam ing  rahbarlariga nisbatan  m a ’muriy 
javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari u c h u n  mehnat 
intizom ini buzgan,  ishlab  chiqarishda brakka yo ‘l  qo'yilgan  holatlarda 
m ukofotdan m ahrum  qilish,  ish haqidan ushlab qolish,  zarur holatlarda 
is h d a n   b o ‘s h a tis h   k o ‘z d a   t u ti lg a n .  U s h b u   y o 'n a li s h   j u d a   k o ‘p 
korxonalarda  amaliyotga  kiritilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida 
m a ’lum  qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan  mablag‘larni 
q a y tm a slig i  h o la tla r in in g   m a v ju d lig i  u la r  to m o n i d a n   m oliyaviy 
zaxiralarni  tashkil  etishlarini  talab  etadi.  Hozirgi  sharoitda  barcha 
qaltisliklar o ‘z nom idan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya­
tini  olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi.  Xaridorlar uch u n  
iqtisodiy  raqobat  shart-sharoitlarida  tadbirkorlar  b a ’zi  holatlarda  o ‘z

---

m ahsulotlarini,  xizm atlarini  old ind an   to 'lo v siz   yetkazib  beradilar. 
Korxonalar tom onidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital q o ‘yilmalari 
nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni y o‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq.
N ihoyat,  korxonalar to m onidan  ishlab  chiqilgan  iqtisodiy  dastur- 
larda  samarasiz  hisob-kitoblar  ham   mavjud.  Bu  salbiy  holatlarning 
oldini olish, juda zarur holatlarda m oliyaviyjihatdan qo'llab-quw atlash 
u c h u n   moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  etish  zaruriyati  yuzaga  chiqadi.
Mulkchilik  shaklidan  q a t’i  nazar  barcha  korxonalar  budjetga  va 
b u djetdan  tashqari  fondlarga  barch a  soliqlar,  m ajburiy  to 'lo v la rn i 
toMagandan qolgan sof foyda hisobidan  moliyaviy zaxiralarni shakllan- 
tirishlari  mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari u c h u n   esa imtiyozli aksiya- 
larga  dividend  to'lashlari  uchun  moliyaviy  zaxiralarni  shakllantirish 
q o n u n d a   belgilab  qo'yilgan.
Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab  korxonalar o'zlarining moliyaviy 
imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab 
turishlari  uchun  kerakli  m iqdorda  moliyaviy  zaxiralarni  tashkil  eta 
olmayaptilar.
Yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tgan  korxonalar  m oliyasining  tashkil  etuvchi 
tam oyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir.  Ishlab 
chiqarishning  rivojlanishi,  ishchi  kuchlarining  holati,  iqtisodiy  shart- 
sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tam oyillarining turlarini  am aliyotda 
qanday  miqdorda,  qaysi  shakl  ham da  usullarda  qoMlanishiga  bevosita 
t a ’sir  ko ‘rsatadi.
4 .3 .  Korxonaning  moliya  resurslari
Korxonaning moliya resurslari bu  —  k o rx on alar ixtiyorida  bo ‘lgan 
pul tushumlari va pul darom adlaridan  iboratdir.  Ularning q o ‘llanilishi- 
ning m aqsadi b o ‘lib davlat  budjeti,  tijorat  banklari,  sug'urta va  boshqa 
korxonalar  oldidagi  moliyaviy  m ajburiyatlarini  pul  m ablag‘lari  bilan 
t a ’m inlash  hisoblanadi.
Moliya  resurslari ishlab  chiqarishning  barqarorligini  saqlab  turish, 
u n i  kengaytirish  va  korxona  ish ch i-xo d im larin in g   m oddiy  rag‘b a t- 
lantirish  uch u n   asosiy  m anba  b o ‘lib  xizm at  qiladi.  K o rx o n alam in g  
m o hya  resurslarini  m anbayi  b o ‘lib  ularning  xususiy  m ablag'lari  va 
turli  m anbalardan jalb  etilgan  m ablag‘larni  tashkil  etadi.
M ohya  resurslarini  birlamchi  resurslarini  shakllantirilishi  ko rx o ­
n aning  tashkil  etish  jarayonida  uning  ustav  fo n d in i  shakllantirishda 
am alga  oshadi.  B unda  korx o n a  to m o n i d a n   m u o m a la g a   o d d iy   va
10 — O.Yu. Rashidov  va  bosh.
145

---