O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

yoki  boshqa  tavsifidan  iborat.  Soliq  bazasini  o ‘rnatish  u c h u n   soliq 
bazasining  o 'lchov  birligini  bilish  zarur  bo'ladi.
6.  Soliq  bazasin in g   o 'lc h o v   birligi  soliq  bazasining  m iq d o riy  
ifodasini aniqlaydi.  0 ‘lchov birligi soliq solish obyektining m ohiyatidan 
kelib chiqadi va u pul yoki  moddiy shakllarda mavjud b o ‘lishi  m um kin. 
Masalan,  jism oniy  shaxslardan  d aro m ad   solig‘i,  x o‘jalik  yurituvchi 
subyektlardan  d aro m ad  yoki  foyda  solig‘i  —  m am lakat  pul  birligida, 
cheklar,  sotix  —  yer  solig‘ida  qo'llaniladi.
7.  Soliq  stavkasi  bu  —  soliq  solish  bazasining  birligiga  nisbatan 
soliq  hisoblashning  miqdori  hisoblanadi.  Soliqlarni  hisoblashda  soliq 
stavkasi  m uhim   o ‘rinni  egallaydi.  Am aliyotda  soliq  stavkalari  q a t’i 
belgilangan  va  foizlarda  belgilanishi  m um kin.  Soliq  stavkasining  q a t’i 
belgilangan  stavkasi  soliq  solish  obyek tid an   undiriladigan  absolut 
summadagi  ko'rinishda namoyon bo'ladi.  Bu stavka asosan aksiz solig‘i 
va  yer  solig‘ini  undirishda  keng  qoMlaniladi.
Soliq  stavkasini  foizlarda  belgilanishi  soliq  solish  ob yektining 
qiymatiga  nisbatan  belgilangan  soliq  ulushlarida  nam oyon  bo'ladi. 
Soliqning  foiz  stavkalari  o ‘z  m ohiyatiga  asosan  quyidagi  turlarga 
bo'linadi:  baravar, proporsional,  progressiv va  regrissiv stavkalar.  Soliq- 
larning  foiz  stavkalarining  o'zgarishi  asosan  soliq  bazasining  ortishi 
asosida  belgilanadi.
Soliq  stavkasini  baravar  soliq  solish  stavkasi  usulida  har  bir  soliq 
t o ‘lovchi  uchun  bir  xil  summadagi  soliq  toMovchining  moddiy  holati 
hisobga  olinm aydi  va  faqatgina  favqulotdagi  hollarda  am aliyo tga 
kiritiladi.
Masalan,  jon   solig'i  yoki  eng  kam  ish  haqiga  nisbatan  foizlarda 
belgilangan  maqsadli  soliqlarni  ko'rsatish  m um kin.
Soliq  so lish n in g   p ro p o rs io n a l  stavkasi  u s u lid a   h a r   b ir  soliq 
to 'lo v c h i  u c h u n   y a go n a  soliq  stavkalari  o ‘rnatiladi.  B elg ilangan  
proporsional  soliq  stavkasi  soliq  solish  bazasi  m iqdoriga  b o g ‘liq 
emas.  M asalan,  x o ‘jalik   yuritu v chi  y u rid ik   shaxslar  va  jis m o n iy  
shaxslarning  m o l-m u lk ig a   solinadig an   soliqni  k o 'rsa tish   m u m k in . 
B unda  soliq  stavkasi  m o l-m u lk n in g   q iy m a tig a   nisbatan  y agona  foiz 
stavkasida  ko'rsatilad i.
Soliq  solishning  progressiv  usulida  soliq  bazasi  ko'payishi  bilan 
soliq  stavkasi  h a m   ortib   boradi.  B unga  misol  qilib  fu q aro larn in g  
darom ad  solig'iga  nisbatan  qo'llaniladigan  progressiv  soliq  stavkasini 
keltirish  mumkin.  U shbu usulda fuqarolar daro m adi ko'payishi asosida 
soliq  stavkasi  ham   ko'tarilib  boradi.

---

Soliq solishning regressiv stavkasi o 'z  mohiyatiga asosan progressiv 
stavkaning  teskarisi  hisoblanadi.  Bu  usulda  soliq  bazasini  ko'payishi 
bilan  soliq  stavkasi  m iqdori  pasayadi.  Soliq  stavkasining  regressiv 
stavkasi  asosan  bilvosita  soliqlarni,  ya’ni  qo'shilgan  qiymat  solig‘i, 
aksiz  solig'i  va  bojxona  bojlarini  undirishda  qo'llaniladi.
8.  Soliq davri soliqlarni  m a ’lum davrida amal  qilishini  t a ’minlaydi. 
Soliq davri bu — har bir soliqlarga nisbatan  qo'llaniladigan, uni tugashi 
bilan  soliq  bazasi  belgilanadigan  va  to ‘lanishi  kerak  bo'lgan  su m m a 
hisoblanadigan  kalendar  davri  tushuniladi.
9.  H a r  bir  soliq  u c h u n   ularni  hisoblash  va  to ‘lash  m uddatlari 
o ‘rnatiladi.  Soliqlarni  hisoblash  va  to'lash  muddatlari  kalendar  yil, 
kvartal,  oylar,  dekada,  hafta  va  kunlar  bilan  hisoblanadigan  vaqt 
davri  tugashi  bilan,  shuningdek,  boshlanishi  yoki  yuz  berishi  kerak 
b o 'lg a n   yoki  sodir  etilishi  kerak  bo'lgan  voqeani  ko'rsatish  bilan 
belgilanadi.  Soliqqa  oid  huquqiy  m unosabatlarning  ishtirokchilari 
to m o n id an   harakatlarni  amalga  oshirish  m uddatlari  amaldagi  soliq 
qonunchilikka  asosan  belgilanadi.
10.  Soliq okladi  —  bunda soliq organlari  tom onidan  soliq to'lovchi 
u c h u n   har bir soliq  turi  bo'yicha  amalda belgilangan  stavkalar asosida 
hisoblab  chiqilgan  soliq  bo'yicha  davlat  budjeti  oldidagi  majburiyat- 
lardir.  Soliq  okladi  bu  —  soliq  to'lovchi  tom onidan  bir  soliq  turi 
bo'yicha  davlat  budjetiga  to'langan  soliq  summasi  hisoblanadi.  Soliq 
o k la d id a   m ajburiv  sh a rt  b o 'lib   soliq  o rg an lari  to m o n id a n   soliq 
to'lovchi larga  o 'z   m uddatida  o'rnatilgan  va  hisoblangan  soiiq  okladi 
bo'yicha  kerakli  hujjatni  (hisob-fakturani,  taiabnom ani  va  boshqalar) 
topshirish  hisoblanadi.
Yuqorida  t a ’kidlab  o'tilgan  soliq  eiem entiaridan  tashqari  iqtisodiy 
adabiyotda  fakultativ  elem entiar  harn  rnavjud.  Soiiqlarning  fakultativ 
elem entlariga  soliqlar  bo 'y ich a  imtiyozlar,  noto  g  ri  undiriigan  soliq 
sum m asini  hisoblash  va  qaytarib  berish  ham da  soliq  qonunchiligini 
b u z g a n lik   u c h u n   m a ’suliyat  va  jav o b g a rlik   kiradi.  0 ‘zbekisi.on 
Respublikasi  Soliq  Kodeksiga  asosan  soliqniiig  fakultativ  elem entlari 
har  bir  soliq  bo 'y ich a   qonunlarda  belgilab  qo'yüadi.
Soliqlar  b o 'y ich a   imtiyozlar  ¿maldagi  soliq  qoüunchiligiga  asosan 
mavjud  soliq  solish  obyekii  Do  yicha  soliqia;  io'lashdan  to 'liq   >oki 
qism an  ozod  etish  h a m d a   soliq  solish  bo'yicha  ayrim  yumshatis'nlarni 
qo'llanilishi  hisoblanadi.
Soliq  b o 'y ic h a   im tiy o zlar  h ar  bir  so liq n in g   m u h im   e le m e n ti 
hisoblanadi  va  u  faqatgina  o'ziga  xos  tasnifga  egadir.

---