korxonalar mahsulotlari hisobiga so'ndirilishini amalga oshiradi. Kom-
pensatsion bitimlarning farqli to m o n i, ularning keng ko'lam li va uzoq
m uddatli xarakteri ham da eksport va import b itim larining o ‘zaro
bog‘liqligidadir.
Amaliyotda «uzoq muddatli kredit» atamasi kredit muassasalarining
ssudalariga aloqador b o ‘lib qoldi. U zoq muddatli kreditning bir qismi
bo'lib zayomlar, ya’ni davlat va xususiy korxonalar, banklar tom onidan
o ‘z qarz majburiyatlarini chiqarish orqali milliy h a m d a ja h o n ssuda
kapitallari bozorlaridan qarz m ablag‘larini jalb etilishi hisoblanadi.
Uzoq muddatli kredit va zayomlar asosan asosiy kapitalni kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish, mashinalar, jihozlar eksporti, sanoat loyihalarini
sotilishiga xizmat ko'rsatadi.
Budjet mablag'lari hisobdan ajratiladigan uzoq m uddatli (m ud-
datlari 10— 15 yil va bundan ziyod) Xalqaro kreditlarning quyidagi
shakllari farqlanadi:
1) Hukum atning ikki taraflam a kreditlari. Davlatlararo uzoq m u d
datli kredit keng ko‘lamlarda birinchi jaho n urushi paytida vujudga
keldi va o ‘z rivojiga uru sh d a n s o ‘nggi yillarda ega b o ‘ldi. B unda
asosiy kreditor b o ‘lib A Q SH m aydonga chiqdi. N atijada davlatlararo
ziddiyatlarni kuchaytirib yuborgan hukum atlararo qarzdorlik (11 mlrd.
oltin dollarlari, foizlarni hisobga olm aganda) paydo b o ‘ldi. Fransiya
kreditni nemis reparatsiyalari hisobiga, Gernianiya esa A Q S H d a n yangi
kreditlarni olish hisobiga so‘ndirayotgan edi. 1929— 1933-yillar
iqtisodiy
inqirozi davri mobaynida G e rm a n iy a va 25 ta boshqa davlatlar qarz
bo'yicha t o ‘lovlarni to'xtatib q o ‘ydi. Ikkinchi jah o n urushi davri m o
baynida hukum atlararo qarzlar sezilarli rol o'y n a m a g a n edi. Harbiy
va boshqa turdagi materiallarning yetkazib berilishi asosan «lend-liz»
(ijara) shartlari asosida, kredit majburiyatlarisiz amalga oshirilayotgan
edi;
2) Xalqaro va hududiy valuta-kredit ham da moliyaviy tashkilot-
larning kreditlari;
3) yordam k o ‘rsatish y o ‘nalishi b o ‘yicha, ushbu y o rd am shakJi
texnik yordam, hadyalar, subsidiyalar bilan birgalikda imtiyozli shartlar
asosidagi zayomlarni ham o ‘z ichiga oladi.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi q o ‘llaniladi. M asa-
lan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari yordam k o ‘rsatish bilan
birgalikda amalga oshiriladi. X alqaro kreditning yangi shakllaridan
biri bo'lib bir nechta kredit muassasalari to m o n id an yirik loyihalarni
q o 'sh m a moliyalashtirish hisoblanadi.
20 — O .Y u. R a sh id o v v a bosh.
305
Forfeytlash (fransuzcha
«a forfait» — yalpi, um um iy sum m asi
bilan) naqdli to'lov evaziga m a ’lum bir huquqlar taqdim etilishini
bildiradi. Ushbu bank am aliyotida veksellarni h a m d a boshqa qarz
majburiyatlarini to'liq muddatga, oldindan belgilangan shartlar asosida
sotib olinishidan iboratdir.
Qisqa xulosalar
Valuta tizimi — bu milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar
b ila n m u sta h k a m la n g a n v aluta m u n o s a b a tla rin i tashkil etish va
muvofiqlashtirishning shaklidir.
Valuta kursi — bu, bir valutani boshqa bir valutadagi ifodasi yoki
bahosi.
Xalqaro hisob-kitoblar — bu davlat, kom paniyalar, korxonalar,
boshqa mam lakatlar hududlaridagi fuqarolarning iqtisodiy, siyosiy,
m adaniy va boshqa m unosabatlari natijasida
vujudga kelgan pulli talab
va majburiyatlari b o 'yicha to'lovlarni amalga oshirish va
tartibga solish
tizimidir. Xalqaro kredit ssuda kapitalining ja h o n oborotidagi harakati
hisoblanadi.
Tayanch iboralar
Valuta tizimi, deviz, xalqaro kredit, jahon valuta tizimi, to'lov balansi,
to'lov balansining tarkibi, passiv savdo balansi, xorijiy investitsiyalar,
to'lov balansini tarkibga solish, deflatsion siyosat, devalvatsiya, valuta
cheklovlari, valuta kursi, spot kurs, forvard kurs, kross kurs, xalqaro
hisob-kitoblar, importyor, eksportyor, akkreditiv, inkasso, kliring, xalqaro
kredit, valuta siyosati, deviz siyosati.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Valuta munosabatlari va ularning huquqiy asoslarini yoriting.
2. Valuta operatsiyalari va ularni boshqarish tartibi nimalardan iborat?
3. Xalqaro moliya va k a pital bozori va ularning tahlili nim alardan
iborat?
4. Valuta munosabatlari tizimida banklarning o'rni nimalarda namoyon
bo ‘ladi ?
5. Xalqaro valuta qonunchiligi nimalarda asoslanadi?
6. 0 ‘zbekiston Respublikasida valuta tizimini rivojlanishi bosqichlarini
ko ‘rsating.
7.
Chet el valutasida kreditlash tartibi nimalardan iborat?
8. Xalqaro hisob-kitoblar va uning Respublika tijorat banklari tomonidan
ishlatiladigan asosiy shakllari nimalarda namoyom b o ‘ladi?