chiqarish kuchlari rivojlanishining tezlashishida o ‘z aksini topadi.
U sh b ud a ularning o 'z a ro aloqasi aks etadi. X alqaro kredit tashqi
iqtisodiy aloqalarga va pirovard oqibatda takror ishlab chiqarishga
t a ’sir etuvchi b o g io v chi b o ‘g ‘in ham da uzatkich m exanizm i rolini
o'ynaydi. Ishlab chiqarish o'sishining mahsuli b o ‘lgani hold a xalqaro
kredit bir vaqtning o'zida uning zaruriy sharti va katalizatori b o ‘lib
ham hisoblanadi. U ishlab chiqarish va m u o m a la jarayonlarin ing
baynalmilallashuvi, jahon bozorining shakllanishi h a m d a rivojlanishiga
ko‘maklashadi va xalqaro m ehnat taqsimotini chuqurlashtiradi. Xalqaro
kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi y o ‘nalishlar bo'yicha
tezlashishiga k o ‘maklashadi:
M amlakatlarning kredit siyosati jah o n bozorlarida kreditor m am -
lakat m av qeiann i mustahkamlash vositasi bo'lib xizm at qiladi.
B irin ch idan, xalqaro kredit k red ito r m a m la k a tla r m avqelarini
o ‘stirgan holda olingan foydalarni qarzdor m am lak atlardan o'tkazish
u c h u n ishlatiladi. Shu bila n b irg a lik d a s s u d a la rn i f o iz la r bilan
qaytimining jam iyat sof darom adining m a ’lum bir hajm id a n oshgan
yillik t o ‘lovlari qarzdor m a m la k a tla rd a m azkur j a m g ’arm a la rn in g
shakllanish manbalariga salbiy t a ’sir etadi.
Ikkinchidan, xalqaro kredit q arzdor m am lakatlarda kreditor m a m
lakatlar u c h u n qulay bo'lgan iqtisodiy va siyosiy rejimlarning yaratilishi
ham da mustahkamlanishiga ko‘maklashadi.
Ishlab chiqarish va almashuvning baynalmilallashuvi, j a h o n xo‘jalik
aloqalari yangi shakllarining paydo bo'lishi xalqaro kreditning turli
shakllari rivojlanishiga obyektiv asos bo'lib xizmat qiladi.
Xalqaro kreditning shakllari.
X alqaro kreditning turli shakllarini
kredit m unosabatlarining ayrim to m o nlarin i xarakterlovchi bir nechta
m u h im o m illarig a k o ‘ra u m u m i y aso sd a q u y id a g ic h a tasniflash
mumkin:
— manbalarga ko‘ra tashqi savdoni kreditlash h a m d a moliyalash-
tirishning ichki, xorijiy va aralash turlari farqlanadi. U la r o ‘zaro
yaqindan bog‘liqdir ham da eksportyordan im po rty orgacha b o ‘lgan
tovar harakatining barcha bosqichlariga xizmat k o ‘rsatadi. T ov ar sotuv
jarayoniga qanchalik vaqin b o ‘lsa, odatda, xalqaro kreditning shartlari
qarz oluvchiga shunchalik yoqimli b o ‘ladi;
— belgilanishiga ko‘ra tashqi iqtisodiy bitim n ing qaysi biri qarz
m ablag'lari hisobiga qoplanishiga b o g ‘liq h o ld a qu yid ag ila r farq
lanadi:
1) tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog‘liq
tijorat kreditlari;
2) har qanday boshqa maqsadlarga, shu jum ladan to 'g ‘ridan -to ‘g ‘ri
amalga oshiriladigan kapital q o ‘yilmalarga, investitsion obyektlar
qurilishiga, qimmatli qog‘ozlar sotib olishga, tashqi qarzni so'ndirishga,
valuta intervensiyasiga ishlatiladigan moliyaviy kreditlar;
3) kapital, tovarlar va xizmatlarni chetga olib chiqilishining aralash
shakllariga x izm at k o 'rsa tish g a m o ‘ljallangan «oraliq» kreditlar.
Masalan, pudrat ishlari (injiniring)ni amalga oshirish shaklida;
— turlariga k o ‘ra kreditlar eksportyorlar to m o n id a n o ‘z sotib
oluvchilariga tovar shaklida va banklar tom onidan pul shaklida taqdim
etiladigan valuta turlariga b o ‘linadi. Ayrim holatlarda valuta krediti
jihozlar yetkazib berish b o ‘yicha tijorat bitimi .-.hartiaridan biri b o ‘lib
hisoblanadi va import jihozlar zaminida obyekt qurilishi yuzasidan
mahalliy xarajatlarni kreditlash u c hun ishlatiladi;
— qarz valutasiga ko‘ra qarzdor mamlakat yoki kreditor-mam lakat
valutasida, uchinchi m am lakat valutasida ham da S D R valuta savatiga
aso sla n g a n x alq aro hisob v a lu ta sid a ta q d im e tila d ig a n x alqaro
kreditlarga farqlanadi;
— muddatlariga ko‘ra xalqaro kreditlar: qisqa muddatli — 1 yil-
gacha, ayrim holatlarda 18 oygacha (o‘ta qisqa muddatli — 3 oygacha,
bir sutkalik va bir haftalik), o ‘rta muddatli — 1 yildan 5 yilgacha,
u zoq m u d d atli — 5 yildan ziyod m uddatlarga beriladigan kredit
turlariga boMinadi. Ba’zi m amlakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan
kreditlar o ‘rta m uddatli, 7 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar
esa uzoq muddatli b o ‘lib hisoblanadi. Qisqa muddatli kredit, odatda,
tadbirkorlarni aylanma kapital bilan ta ’minlaydi va nosavdo, sug‘urta
ham d a chayqov bitimlariga xizmat ko'rsatgan holda tashqi savdo va
xalqaro t o ‘lovlar m uom alasida qo'llaniladi. Uzoq m uddatli xalqaro
kredit, odatda, asosiy ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish
u c h u n m o ‘lja lla n g a n b o i i b , m a s h in a la r va b u tlo v c h i j ih o z l a r
eksportining 85 foizi hajmiga ham d a tashqi iqtisodiy
munosabatlarning
yangi shakllari (yirik k o ‘lamdagi loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari,
yangi texnikajoriy etilishi)ga xizmat ko'rsatadi. Agarda qisqa muddatli
kreditning muddati uzaytirilsa, unda u o ‘rta muddatli, ayrim holatlarda
esa uzoq muddatli kreditga aylanadi. Qisqa muddatli kreditlarning
o ‘rta va uzoq m uddatli kreditlarga aylanishi jarayonlarida davlat kafil
sifatida faol ishtirok etadi;
— t a ’m inlanganlik tam oyiliga ko‘ra t a ’m in lan g a n va blankali
kreditlarga farqlanadi. Kreditning t a ’minoti b o ‘lib, odatda, tovarlar,
tovarga egalik huquqini beruvchi va boshqa tijorat hujjatlari, qimmatli