Veksellar va cheklardan foydalangan holda hisob-kitoblarni amalga
oshirish.
Xalqaro hisob-kitoblarda eksportyor to m o n id an importyorga
qarata chiqarilgan o'tkaziladigan veksellar ishlatiladi. T ratta — bu
q o n u n bilan belgilangan shaklda tuzilgan h a m d a o 'z id a kred ito r
(trassant)ning qarz oluvchi (trassat)ga belgilangan m u ddatda m a ’lum
bir sum m ani vekselda qayd etilgan shaxs (rem itent)ga yoki taqdim
etuvchiga to ‘lash t o ‘g ‘risidagi shartsiz b u y ru g ’ini m ujassam etgan
hujjatdir. Veksel b o ‘yicha to 'lo v javobgarligi im portyor yoki bank
sifatidagi akseptant zimmasidadir. Banklar to m o n id a n akseptlangan
trattalarni «hisobga olish» operatsiyasi orqali naqd pulga
oson aylantirish
m um kin. Trattalar chiqarilishi va ularga haq to'lanishining shakllari,
rekvizitlari ham da shartlari 1930-yiIda Jeneva veksel konvensivasi
to m o n id an qabul qilingan «Birxillashtirilgan veksel qonuni»ga asoslan-
gan veksel qonunchiligi bilan muvofiqlashtiriladi. X V I—XVII asrlarda
p ay d o b o ‘lgan va taqdim etuvchi (o d atd a , savdogar)ga m ahalliy
valutada m a ’lum bir su m m a toMash to'g 'risid a g i iltimosni o ‘zida
mujassam etgan y o'llanm a xatlar trattalarning dastlabki shakllari edi.
Tovar-pul munosabatlarining taraqqiy etishi va xo'jalik aloqalarining
globallashuvi m unosabati bilan veksel universal kredit hisob-kitob
hujjatiga aylandi. Trattadan inkasso va akkreditivga q o'shim cha ravishda
foydalanish, kredit ham da valuta tushum ini olish huquqini beradi.
Nosavdo toifadagi xalqaro hisob-kitoblarda to 'lov vositasi sifatida
y o ‘l cheklari va Yevrocheklar ishlatiladi. Y o ‘l (sayyohlik) cheki bu,
u n d a ko'rsatilgan valuta summasini chekning egasiga to'lash (buyruq)
to'g'risidagi to io v hujjatidir. Yo'l cheklari yirik banklar to m o n id an
milliy va xorijiy valutalarda yozib beriladi. C h e k egasining imzo
nam unasi chek ustiga unga chek sotilayotgan paytda q o ‘yiladi.
Y evroch ek yevrovalu tad agi ch ek d ir.
U s h b u c h e k , m ijo zn in g
oldindan amalga oshirilgan naqdli t o ‘lovisiz va nisbatan yirik sum -
m a la rd a , bir o y g a c h a m u d d a tg a boMgan k re d iti h iso b ig a b a n k
t o m o n i d a n yozib b e riladi; «Y evrochek» ( 19 6 8 - y tl d a n b o s h la b )
kelishuvining ishtirokchisi bo'lm ish har qanday davlatda unga haq
t o ‘lanadi. Yevrocheklarning yago
11
a (bir xildagi) shakli, ularga haq
to'lash egalari tom onidan kafolat kartochkalari taqdim etilgandagina
amalga oshishi, yevrocheklarni qayta ishlash ustidan E H M yordam ida
n a z o ra t qilinishi xalqaro sa yyohlik b o 'y i c h a h is o b - k i to b l a r n i n g
takomillashishiga k o'm aklashadi.
XX
asrning 60-yillaridan boshlab xalqaro hisob-kitoblarda kredit
kartochkalaridan faol foydalanilmoqda. Kredit k artochkasi egasiga