O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

berilganligi  t o ‘g ‘risida  guvohlik  beruvchi  hujjatlarga  qarshi  bo'lgan 
t o ‘lov  k o ‘zda  tutiladi.  Biroq  zamonaviy  sharoitlarda  tovar  importyor 
mam lakatiga  ko'p  holatlarda  to ‘lov  amalga  oshirilishi  lozim  b o ‘lgan 
hujjatlardan  aw a l  yetib  keladi  va  sotib  oluvchi  tovarlarni  ularga  haq 
to ia n is h id a n   a w a l  saqlash  (trast)  tilxati,  bank  kafolati  evaziga  olishi 
m um kin.  Shunday  qilib,  tovarlar  so‘nggi  manzil  portiga  yetkazib 
berilganidan  so'ng  to ‘lov  amalga  oshiriladi,  tovarlar  jo'natilganligi 
to'g'risidagi  ogohnomaga qarshi  amalga oshiriladigan t o ‘lovlar bundan 
m ustasno.  K o ntragentlar  kelishuviga  h a m d a   sotilayotgan  tovarlar 
xususiyatlariga  bog‘liq  bo'lgan  holda  importyor  m a ’lum  bir bosqichda 
to'lovni  amalga  oshiradi:  jo'natilish  portida  tovarlarni  yuklash  ishlari 
tugaganligi  tasdig‘ini  olgandan  so‘ng;  tovar  hujjatlarining  komplekti 
(schyot-faktura,  konosam ent,  sug'urta  polisi  va  boshqalar)ga  qarshi; 
b a ’zida  to'lovni  5—7  kunga,  neft  yetkazib  berish  b o ‘yicha  esa  30 
kunga  kechiktirish  bilan;  so'nggi  manzil  bo'lg an  portda  importyor 
to m o n id an   tovarni  qabul  qilib  olinib  bo'lgandan  so'ng.  Tovarning 
turiga bog‘liq bo'lgan holda b a ’zi  holatlarda hisob-kitoblarning aralash 
s h a r t la r id a n   fo y d a la n ila d i:  q ism a n   h i s o b - k i t o b - t o v a r   h u jjatlari 
topshirilganidan  so'ng  amalga  oshadigan  to'lov;  yakuniy  hisob-kitob- 
tovarlar  qabul  qilib  olinganidan  so'ng  (tovarlar  so'nggi  manzil  portiga 
yetib  kelganidan  so'ng  sotib  oluvchi  tom o n id an   qabul  qilib  olinadi 
va  ularning  sifat  xarakteristikalari  tekshiriladi,  chunki  transportirovka 
davrida  ularning  sifati  buzilgan  bo'lishi  m umkin).
Xalqaro  to'lovlar  valutalar  o'zaro  almashuvi  ham da  tashqi  savdo 
ishtirokchilari  to m onidan  bir-biriga  kreditlar  taqdim   etish jarayonlari 
bilan  cham barchas  bog'lanib  ketadi.  Xalqaro  valuta-kredit  va  hisob- 
kitob operatsiyalarining o'z a ro  bog'liqligi ushbuda o'z  ifodasini topadi. 
Sotilayotgan tovarning turiga  (masalan,  mashinalar vajihozlar)  ham da 
sotuvchilar bozorida raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste’mol 
bozorlarini  kengaytirish  maqsadida  ularning  kreditdan  foydalanishga 
qaratilgan  intilishlariga qarab tashqi savdo operatsiyalari bo'yicha liisob- 
kitoblar tijorat  kreditidan  foydalangan holda amalga oshiriladi.  Tijorat 
krediti  tovar  sotuvchisi  to m o n id an   sotib  oluvchiga  bir  necha  oydan 
5—8  yilgacha,  alohida  holatlarda  esa  bundan  ham   katta  muddatlarga 
taq d im   etiladi.  Tashqi  savdo  operatsiyalarida  im portyor tijorat  krediti 
evaziga  uni  so 'n d irishg a  qaratilgan,  oddiy  veksel  shaklidagi  qarz 
m a jb u riy a tin i  yozib  b e ra d i  yoki  e ksportyor  t o m o n i d a n   berilgan 
o'tkaziladigan  veksellar-trattalarda  to'lovni  amalga  oshirishga  yozma 
tarzdagi  rozilik  (aksept)  beradi.

---

Tovar  qiymatining  m a ’lum  bir  qismiga  tijorat  hujjatlari  taqdim  
e tilg a n id a n   s o ‘ng,  q olgan  qism iga  esa  s h a r t n o m a d a   belgilangan 
davrdan so‘ng haq t o ‘langanda tijorat  krediti shaklidagi tovarlar uchun 
hiso b-k itoblar  naqdli  to 'lo v la r  bilan  birgalikda  am alga  oshirilishi 
m um kin.  Tashqi  savdo  shartnomai  ijrosining  m a ’lum  bir  bosqichida 
s h a rtn o m a d a g i  taraflar,  tijo ra t  k re d itid a n   t a s h q a r i,  b ir-b irla rin i 
majburan  kreditlashlari  mumkin.  Masalan,  bo‘nak shaklidagi to'lovlarda 
im portyor  eksportyorni,  ochiq  hisob-varaq  b o ‘yicha  hisob-kitoblarda 
esa  sotuvchi  sotib  oluvchini  kreditlaydi.
H iso b-k ito b lar  shartlarining  m uqobil  shakli  n aqd li  t o ‘lovning 
opsionli kreditidir. Agarda importyor sotib olingan tovar uchun t o ‘lovni 
kechiktirish  huquqidan  foydalansa,  unda  u  naqdli  t o ‘lovda  taqdim  
etiladigan  diskont  (skidka)dan  m ahrum   bo ‘ladi.  Hisob-kitoblar xalqaro 
m u o m alada  ishlatiladigan  turli  xil  t o ‘lov  vositalari,  y a ’ni  veksellar, 
t o ‘lov  topshiriqnom alari,  bank  o 'tk az m ala ri  ( p o c h ta   va  telegraf), 
cheklar,  plastik  kartochkalari  yordam ida  am alga  oshiriladi.  Xorijiy 
instrum entlar (Foreignitems,  ingl.)  — boshqa m am la k a td a  deponentga 
olingan  ham da  ushbu  m am lakatda  toManishi  lozim  b o ‘lgan  cheklar, 
veksellar  (oddiy  va  o ‘tkaziladigan)  va  m u o m a la n in g   boshqa  kredit 
vositalari.  Shartnom a  t o ‘lov  shartlarining  eng  m u rak kab  qismi  b o ‘lib 
hisob-kitob turini tanlash  ham da ushbu hisob-kitoblami amalga oshirish 
ikir-chikirlarini  shakllantirib  izohlash  hisoblanadi.  Kontragentlarning 
b ir-b iriga  q a ra m a-q a rsh i  boMgan  m an fa a tla rin i  x alqaro  iqtisodiy 
m unosabatlarda  o ‘zaro  bog'lash  va  ularning  to 'lo v   m unosabatlarini 
tashkil  etish  hisob-kitoblarning  turli  shakllaridan  foydalanish  orqali 
amalga  oshiriladi.
Xalqaro  hisob-kitob  shakllari. 
Shakllangan  am aliyotga  muvoFiq 
zam onaviy  sharoitda  xalqaro  hisob-kitoblarning  quyidagi  shakllari 
q o 'lla n ila d i:  hujjatli  ( d o k u m e n tä r)  akkreditiv,  ink asso ,  b a n k   pul 
o'tkazm asi,  ochiq  hisob-varaq,  bo'nak.  Bundan  tashqari,  veksellar va 
cheklardan foydalanilgan holda hisob-kitoblar amalga oshiriladi.  Hisob- 
kitoblarning  alohida  turlari  b o ‘yicha  banklarning  kafolat  berish  bilan 
bog'liq operatsiyalari  xalqaro  hisob-kitoblar bilan  b o g ‘liqdir (masalan, 
inkasso,  b o'nak,  ochiq  hisob-varaq).  U shbu  kafolatlar  tashqi  savdo 
ishtirokchilari  to m onidan  s h a rtn o m a   b o ‘yicha  o ‘z  zimmasiga  oigan 
majburiyatlar bajarilishining  q o ‘shim cha  t a ’m inoti  b o ‘lib  hisoblanadi. 
Xalqaro  hisob-kitoblarning tarixan  quyidagi  xususiyatlari  shakllangan:
1. 
Importyor va eksportyorlar ham da ularning banklari tashqi savdo 
shartnom ai  shartlaridan  tashqarida boMgan  rasmiylashtirish, j o ‘natish,
19  —  O .Y u.  R a sh id o v   va  bosh.
289

---