O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

importyor esa aksincha iloji  boricha kam miqdordagi valutaning hajrnini 
t o ‘lash,  tovarlar  olinishini  tezlashtirish  ha m d a   m azkur  tovarlar  t o l a  
sotilgunga  q ad ar  t o ‘lov  m u d d atin i  iloji  b o ric h a   k e c h ik tirish d a n  
m anfaatdordir.  Bitim larning  valuta-moliyaviy  va  toMov  shartlarini 
tanlanishi  mamlakatlar o'rtasidagi  iqtisodiy ham da siyosiy m unosabat- 
larning  xarakteri,  kontragentlar  kuchlarining  o ‘zaro  nisbati,  ularning 
ushbu  sohadagi  malakasi  va  mazkur  tovar  bilan  savdoning  a n ’analari 
ham da  udumlariga  bog‘liqdir.
Hukumatlararo  kelishuvlar hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini 
belgilaydi,  tashqi  savdo  shartnom alarida  esa  ushbu  hisob-kitoblar 
amalga  oshirilishining  batafsil  shartlari  ko‘rsatiladi.  Mazkur  shartlar 
quyidagi  asosiy  elementlarni  o ‘z  ichiga  oladi:  baho  valutasi;  t o ‘lov 
valutasi;  to'lov shartlari;  t o ‘lov  vositalari;  hisob-kitob  shakllari  ham da 
ushbu  hisob-kitoblarni  amalga  oshiradigan  banklar.
Baho  valutasi  va  t o ‘lov  valutasi. 
Baho  valutasi  va  t o ‘lov  valutasi 
tanloviga  (baho  darajasi,  kredit  bo'yicha  foiz  stavkasi  katta-kichik- 
lig id an   farqli  o ‘la r o q )   m a ’lum   b ir   d a r a j a d a   b itim n in g   v a lu ta  
samaradorligi  bog‘liqdir.
Eksport va import shartnom a baholari turlichadir hamda ular ushbu 
shartnomalarga  kiritiladigan,  tovarlarni  eksportyordan  importyorga 
yetkazib  berilishi  bilan  b o g ‘liq  (ek sportyo r  m am lakat  o m b o rid a  
saqlanishi,  portgacha  b o ‘lgan  y o ‘l  va  portdagi  saqlanish,  chet  eldagi 
y o ‘1,  xorijdagi  o m b o r   h a m d a   im p o rty o rg a   tov arlarn i  y e tk azish 
xarajatlari)  q o 'sh im c h a   xarajatlarga  bog'liqdir.  Tovarlar  baholarini 
aniqlashning  quyidagi  besh  asosiy  tamoyili  mavjud:
1.  Shartnomani tuzayotgan paytda baholar qat’iy belgilanadi  hamda 
ushbu  shartnom a  ijrosi  mobaynida  belgilangan  baholar  o ‘zgarmaydi. 
Ushbu uslubjahon  bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi  mavjud 
bo'lgan  paytda  q o ‘llaniladi.
2.  Shartnomaga q o ‘l  q o ‘yilayotgan paytda bahoni  (tovar yetkazilish 
kuniga  b o ‘lgan  u  yoki  bu  tovar  bozorining  kotirovkalari  asosida) 
belgilash  tamoyili  qayd  etiladi,  bahoning  o'zi  esa  bitimning  ijrosi 
m obaynida  belgilanadi.  U sh b u   uslub  o d a td a ,  bozor  baholarining 
ko ‘tarilishi  tendensiyasida  q o ‘llaniladi.
3.  Shartnom a  tuzilayotgan  paytda  baho  q a t’iy  belgilanadi,  am m o  
bozor bahosi shartnomadagi  bahoga nisbatan,  aytaylik,  5%dan ortiqroq 
hajmga  o'zgarsa,  u  o ‘zgarishi  mumkin.
4.  Xarajatlarni  tashkil  etuvchi  elem entlar  hajrnini  o'zgarishiga 
bog‘liq  b o ‘lgan  sirpanuvchan  baho.  Masalan, jihoz  (asbob-uskuna)lar

---

yetk a z ib   b e rilis h ig a   b u y u r tm a   b e rilg a n d a ,  y u q o r i  k o n y u n k t u r a  
sharoitlarida  buyurtm achi  manfaatlarida  cheklovlar  kiritiladi  (baho 
o ‘zgarishining um u m iy chegarasi yoki baho «sirpanishi»ni xarajatlarning 
bir  qismiga  va  qisqa  muddatga  tarqalishini).
5. 
Aralash  shakli:  bahoning  bir  qismi  qat’iy  belgilanadi,  bir  qismi 
esa  sirpanuvchan  shaklda  o ‘rnatiladi.
Baho  valutasi  bu,  tovarga b o ‘lgan  baho  ifodalanadigan  valyutadir. 
Tovarning  bahosi  q a t’iy  belgilanadigan  valutani  tanlashda  tovarning 
turi  va  yuqorida  aytib  o ‘tilgan  xalqaro  hisob-kitoblarga  t a ’sir  etuvchi 
omillar, ayniqsa hukumatlararo kelishuvlarning shartlari  ham da Xalqaro 
udum lar  katta  aham iyat  kasb  etadi.  B a’zida  sh a rtno m anin g  bahosi, 
valuta xavf-xatarlarini sug'urtalash  maqsadida bir nechta  (ikki va undan 
ko ‘p)  valutada  yoki  standart  (S D R ,  EK Y u-  1999-yilda  «Yevro»ga 
o ‘zgartirilgan)  valuta  savatida  ko'rsatiladi.
T o ‘lov  valutasi  bu,  im portyor  (yoki  qarz  oluvchi)  majburiyatlari 
so‘ndirilishi  kerak  b o i g a n   valyutadir.  Valuta  kursining  barqarorsizligi 
sharoitida  b a h o la r  nisbatan  b a rq a ro r  bo 'lg an   valu tada,  t o ‘lov  esa 
odatda,  im p ortyo r  m am lakat  valutasida  belgilanadi.  A garda  b a h o  
valutasi va to'lov valutasi  o ‘zaro  muvofiq  kelmasa,  u n d a   sh a rtn o m a d a  
bir valutani  ikkinchi  valutaga qayta  hisoblanish  kursi  o ‘zaro  kelishiladi 
(yoki  XVF  S D R   negizida  qayd  etiladigan  pariteti,  yoki  valutalarning 
bozor  kursi  b o ‘y ich a ).  S h a r tn o m a d a   qayta  h iso b la n ish   s h a rtla ri 
belgilanadi:
1)  m a ’lum  bir turdagi  to'lov vositasining  kursi  —  trattasiz  to'lovlar 
vuzasidan  telegraf  pul  o ‘tkazmasi  yoki  kredit  bilan  b o g ‘liq  hisob- 
kitoblar  bo'yicha  vekselni;
2) m a ’lum bir valuta bozorida  (sotuvchi,  sotib oluvchi  yoki  uchinchi 
tarafning)  tu z a tis h   va  m uvofiqlashtirishlar  vaqti  a n iq la b   o lin a d i 
(masalan,  to ‘lov  amalga  oshirilishidan  bir kun  a w a l  yoki  to 'lo v  kuni);
3) qayta hisoblash  amalga oshiriladigan  kurs kelishib olinadi:  odatda, 
o ‘rtacha  kurs,  b a ’zida  valuta  bozorini  ochilishiga,  yopilishiga  b o ‘lgan 
sotuvchi  yoki  sotib  oluvchi  kurslari,  yoki  kunning  o 'rta c h a   kursi.
To'lov  shartlari  tashqi  iqtisodiy  bitimlarning  m u h im   elem entidir. 
Ularning  ichida  quyidagilar farqlanadi:  naqdli  t o ‘lovlar,  kredit  taq dim  
etilishi  bilan  hisob-kitoblar,  naqdli  t o ‘lov  bo'y icha  opsionli  kredit 
(tanlov  huquqi  bilan).
Xalqaro  h iso b -k itoblardagi  n aqdli  to 'lo v   tu sh u n c h a s i  d e g a n d a  
eksport  tovarlari  sotib  oluvchiga  yetkazib  berilganidan  s o ‘ng  ularga 
pul  toManishi  yoki  tovarlar  shartnom a  shartlariga  m uvofiq  yetkazib

---