O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Veksellar va cheklardan foydalangan holda hisob-kitoblarni  amalga 
oshirish. 
Xalqaro  hisob-kitoblarda  eksportyor to m o n id an   importyorga 
qarata  chiqarilgan  o'tkaziladigan  veksellar  ishlatiladi.  T ratta  —  bu 
q o n u n   bilan  belgilangan  shaklda  tuzilgan  h a m d a   o 'z id a   kred ito r 
(trassant)ning  qarz  oluvchi  (trassat)ga  belgilangan  m u ddatda  m a ’lum 
bir  sum m ani  vekselda  qayd  etilgan  shaxs  (rem itent)ga  yoki  taqdim  
etuvchiga  to ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  shartsiz  b u y ru g ’ini  m ujassam   etgan 
hujjatdir.  Veksel  b o ‘yicha  to 'lo v   javobgarligi  im portyor  yoki  bank 
sifatidagi  akseptant  zimmasidadir.  Banklar  to m o n id a n   akseptlangan 
trattalarni  «hisobga olish» operatsiyasi orqali  naqd pulga oson aylantirish 
m um kin.  Trattalar  chiqarilishi  va  ularga  haq  to'lanishining  shakllari, 
rekvizitlari  ham da  shartlari  1930-yiIda  Jeneva  veksel  konvensivasi 
to m o n id an qabul qilingan  «Birxillashtirilgan veksel qonuni»ga asoslan- 
gan  veksel  qonunchiligi  bilan  muvofiqlashtiriladi.  X V I—XVII  asrlarda 
p ay d o   b o ‘lgan  va  taqdim   etuvchi  (o d atd a ,  savdogar)ga  m ahalliy 
valutada  m a ’lum  bir  su m m a   toMash  to'g 'risid a g i  iltimosni  o ‘zida 
mujassam  etgan  y o'llanm a  xatlar  trattalarning  dastlabki  shakllari  edi. 
Tovar-pul  munosabatlarining  taraqqiy  etishi  va  xo'jalik  aloqalarining 
globallashuvi  m unosabati  bilan  veksel  universal  kredit  hisob-kitob 
hujjatiga aylandi. Trattadan  inkasso va akkreditivga q o'shim cha  ravishda 
foydalanish,  kredit  ham da  valuta  tushum ini  olish  huquqini  beradi.
Nosavdo  toifadagi  xalqaro  hisob-kitoblarda  to 'lov  vositasi  sifatida 
y o ‘l  cheklari  va  Yevrocheklar  ishlatiladi.  Y o ‘l  (sayyohlik)  cheki  bu, 
u n d a  ko'rsatilgan  valuta  summasini  chekning  egasiga to'lash  (buyruq) 
to'g'risidagi  to io v   hujjatidir.  Yo'l  cheklari  yirik  banklar  to m o n id an  
milliy  va  xorijiy  valutalarda  yozib  beriladi.  C h e k   egasining  imzo 
nam unasi  chek  ustiga  unga  chek  sotilayotgan  paytda  q o ‘yiladi.
Y evroch ek   yevrovalu tad agi  ch ek d ir. 
U s h b u   c h e k ,  m ijo zn in g  
oldindan  amalga  oshirilgan  naqdli  t o ‘lovisiz  va  nisbatan  yirik  sum - 
m a la rd a ,  bir  o y g a c h a   m u d d a tg a   boMgan  k re d iti  h iso b ig a   b a n k  
t o m o n i d a n   yozib  b e riladi;  «Y evrochek»   ( 19 6 8 - y tl d a n   b o s h la b )  
kelishuvining  ishtirokchisi  bo'lm ish  har  qanday  davlatda  unga  haq 
t o ‘lanadi.  Yevrocheklarning  yago 
11
 a  (bir  xildagi)  shakli,  ularga  haq 
to'lash  egalari  tom onidan  kafolat  kartochkalari  taqdim   etilgandagina 
amalga oshishi,  yevrocheklarni  qayta  ishlash  ustidan  E H M   yordam ida 
n a z o ra t  qilinishi  xalqaro  sa yyohlik  b o 'y i c h a   h is o b - k i to b l a r n i n g  
takomillashishiga k o'm aklashadi.
XX 
asrning  60-yillaridan  boshlab  xalqaro  hisob-kitoblarda  kredit 
kartochkalaridan  faol  foydalanilmoqda.  Kredit  k artochkasi  egasiga

---

tovar  va  xizmatlarni  naqdsiz  hisob-kitoblardan  foydalangan  holda 
sotib  olish  huquqini  beruvchi  nomli  pul  hujjatidir.  Xalqaro  hisob- 
kitoblarda  A m erik ada  chiqarilgan  (Viza  interneshnl,  M a ste rka rd, 
Ameriken ekspress va boshqalar)  kredit kartochkalari  ko‘p tarqalgandir. 
Ushbu  kredit  kartochkalarini  qayta  ishlashda  kompyuter,  elektron  va 
kosmik  aloqa  vositalaridan  foydalaniladi.  Bank  va  d o ‘k o n larning  
kompyuterlari  telefon  orqali  axborotlarni  qayta  ishlovchi  tizimning 
m arkazlashtirilgan  kom pyuterlariga  ulanadi.  1999-yildan  boshlab 
Yevroga  o ‘tilishi  munosabati  bilan  Mayestro,  E urocard-M aster  Card 
(Yevrocheklar,  kredit  kartochkalari)  logotiplariga  ega  Euro pay  Inter­
national assotsiatsiyalarining ko‘p valutali instaimentlardan foydalangan 
holdagi  'nisob-kitoblari  um umY evropa  valutasiga  o ‘tkazildi.
Mijoz  hisob-varag‘ining  qoldig‘i  bo'yicha  beriladigan  in a ’lumot- 
nom ada  sotib  olishning  Yevrodagi  suminasi  hamda  bank  hisobvaraq 
valutasidagi ekvivalent  ko‘rsatiladi.  Ushbu  holat  turli mamlakatlardagi 
tovar baholarini  taqqoslash, bank hisob-varaqlarini Yevroga aylantirish, 
Yevropa valutasidan  foydalanish tajribasiga ega boMish imkonini beradi. 
Internet tizimiga Yevrodagi  to'lov  mahsullari  va xizmatlar to'g'risidagi 
m a ’lumot  kiritilgan.
Valuta  kliringlari 
Xalqaro  hisob-kitoblar  jarayoniga  davlatning 
aralashuvi  valuta  kliringlaridan  m untazam   ravishda  foydalanilishida 
o ‘z  ifodasini  topm oqda.  Valuta  kliringi  ikki  va  bundan  ziyod  davlatlar 
hukum atlarining  xalqaro  talab  ham da  majburiyatlar  bo'yicha  o'zaro 
majburiy hisob-kitob  (zachyot)  to'g'risidagi  kelishuvidir. Valuta  kliringi 
banklararo  ichki  kliringdan  farq  qiladi.  Birinchidan,  banklararo  ichki 
kliring  b o'yicha  zachyotlar  ixtiyoriy  asosda,  valuta  kliringi  bo'yicha 
esa  majburiy  tarzda  amalga  oshadi  (m am lakatlar  o'rtasida  kliring 
b o 'yicha  kelishuv  mavjud  bo'lsa,  importyor  va  eksportyorlar  kliring 
yuzasidan hisob-kitoblardan  bo'yin tovlashga haqi yo‘q).  Ikkinchidan, 
ichki  kliring  bo'yicha  zachyot  qoldig'i  shu  zahoti  pulga  aylantiriladi, 
valuta  kliringida  esa  saldoni  so 'nd irish  bo'yicha  m u a m m o   paydo 
bo'ladi.
8 .6 .  Xalqaro  kredit  munosabatlari
Xalqaro  kredit  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  jarayonida  valuta 
va tovar resurslarini qaytarishlik,  muddatlilik  hamda foiz to'lash shartlari 
asosida  taqdim   etilishi  bilan  bog'liq  ssuda  kapitalining  harakatidir. 
Kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida xususiy korxona (bank, firma)lar,

---