m arkaziy emissiya bankidan oigan kreditlardan foydalanadiki, bu pul
massasining yaratilishiga olib keladi.
Pul massasi tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi
natijasida vujudga keladi va muomaladagi naqd pullardan hamda mijozlar
hisobvaraqlaridagi pullar qoldiqlaridan iborat b o ‘ladi.
B a n k
multiplikatori pullarning bir tijorat bankidan boshqa tijorat bankiga
harakati davrida tijorat banklarining depozit hisobvaraqlaridagi pullar
ning ko‘payishi jarayonidan iborat. Pul massasini ko‘paytirishning ushbu
m exanizmi faqat ikki darajali bank tizimi (markaziy va tijorat banklari)
amal qiladigan va to ‘liq faoliyat yuritadigan sharoitda ishlashi mumkin.
Bank multiplikatori m exanizm ining amal qilishi jarayonida banklar
m ijozlarining hisobvaraqlarida pul mablagMarining t o ‘planishi yuz
beradi. Ushbu m exanizm ning amal qilishi intensivligini hisob-kitob
qilish uchun bank multiplikatori koeffítsientini hisob-kitob qilish for-
mulasi qo'llaniladi:
1-R • 100% yoki pul massasi —
R, bunda:
R — markaziy bank
belgilab qo'ygan majburiy zaxiralash m e ’yori.
Bank multiplikatori mexanizmi quyidagi usulda faoliyat yuritadi:
M arkaziy bank qandaydir tijorat bankiga kredit beradi va o ‘z
navbatida
u sh b u tijorat banki o 'z in in g mijoziga kredit beradi. Mijoz ushbu
taxm inan 10 ta birlikdan iborat kreditdan o ‘z majburiyatlarini to ‘lash
u c h u n foydalanadi. Pul m ablag‘lari boshqa iqtisodiy subyektga borib
tu sh a d i va u bu m ab la g ‘larni o ‘zining tijorat bankidagi depozitli
hisobvarag‘ida joylashtiradi. Bankning ikkinchi mijozining hisobva-
rag'ida 10 ta birlik mavjud. Bank ushbu sum m adan majburiy zaxiralash
fondiga muayyan foizni ajratadi. Bankda, masalan, erkin m ablag'-
larning 8 ta birligi qoladi va u ushbu m ablag‘larni yana kreditga
beradi. Bu operatsiya faqat shunday farq bilan takrorlanadiki, to ‘rtinchi
m ijozning hisobvarag‘ida endi 8 ta birlik mavjud b o ‘ladi.
B unday operatsiya m uayyan m uddat davom ida takrorlanadi va
natijada m ijozlarning banklardagi hisobvaraqlarida Markaziy bank
birinchi m arta 10 ta birlikdan oshadigan sum m a (1 0 + 8 + va hokazo)
paydo b o ‘ladi. S hunday qilib, m azkur m exanizm iqtisodiyotga taqdim
etilgan pul massasini m u ayy an su m m a g a ch a n a q d pulsiz shaklda
ko'paytirishga imkon beradi, ushbu holatda belgilab q o ‘yilgan majburiy
zaxiralash m e ’yori q a n c h a lik y uqori b o ‘lsa, kreditning aylanishi
shunchalik tez tugaydi va bu m exanizm ning amal qilishi natijasida
q o 'sh im c h a ravishda iqtisodiyotda shunchalik kam miqdordagi pullar
paydo b o ‘ladi.