q o ‘llanilishining oshishiga olib keladi. N a q d pulsiz pul m ablag'lari
q o ‘llanilishi chastotasining ko ‘payishi pul m uom alasining u m u m iy
tarkibida naqd pullam ing kamayishiga va davlatning pul aylanishini
tartibga solish asosiy uslublarining o'zgarishiga olib keladi.
Pul m uom alasining tezligi pul aylanishining m uhim tavsifnom asi
hisoblanadi. Bu shu bilan bog'liqki, muayyan vaqt davomida (m asalan,
yil davomida) h ar bir pul birligi aylanishining soni q anchalik k o ‘p
b o ‘lsa, iqtisodiyotning normal faoliyat yuritishi u c h u n zaru r b o ‘lgan
pul mablag‘larining miqdori shunchalik kam bo ‘ladi. Amalda pul massasi
muomalasining tezligi darom ad m uom alasining tezligini k o 'rsatad i.
Tijorat banki o ‘z mijozlariga turli xildagi xizmatlarni ko'rsatadi.
Lekin baribir, agar har qanday tijorat banki o ‘z mijoziga o c h m o q c h i
b o ‘lgan aniq hisobvaraqlar haqida gapiriladigan b o ‘lsa, u n d a v ariantlar
ro ‘yxati keskin kam ayadi. Barcha bank hisobvaraqlari b e sh tipga:
m uddatli yoki depozitlar, talab qilib o lin ad ig an h iso b v a ra q la r va
yuridik shaxslarning maxsus tijorat hisobvaraqlariga b o ‘linadi. Yuridik
shaxslarning m axsus tijorat hisobvaraqlari talab qilib o lin a d ig a n
hisobvaraqlar shaklida va ushbu hisobvaraq b o ‘yicha hisob-kitoblarning
maxsus shartlariga ega hisobvaraq shaklida ham b o ‘lishi m um kin. Lekin
baribir, hisobvaraqlarning asosiy ko ‘pchiligi depozitlar yoki talab qilib
olinadigan hisobvaraqlardan iborat.
Mazkur bankda aniq m u d d at davomida, m uayyan foiz bitan tutib
tu rila d ig a n va u sh b u h iso bv araqd ag i m a b la g ‘la rd a n f o y d a la n is h
yuzasidan c h e k la n ish la r am al q iladigan hiso b v a ra q la r d e p o z itla r
deyiladi. Odatda, ushbu hisobvaraqning bankda saqlanishi yuzasidan
taxm in qilinayotgan m uddatga qarab bu o m o n a t turi b o ‘y ich a foizli
stavka miqdori belgilanadi. Biroq a m a ld a h am ish a h a m s h u n d a y
b o ‘lavermaydi. K o ‘pincha banklar m uddatga m utanosib ravishda oshib
boradigan foizlarni belgilashadi. Shu n d ay qilib, o m o n a tla r turlari
orasidagi tafovut y o ‘qoladi, chunki mijoz ayni b ir xildagi m u d d a t
uchun foiz sifatida bir xil miqdordagi darom adni oladi. T alab qilib
olinadigan hisobvaraqlar bilan depozitlar orasidagi farqning m a ’nosi
ushbu hisobvaraqda q o ‘yilgan pul m ablag‘laridan foydalanish im k o -
niyatidan iboratdir.
Talab qilib olinadigan hisobvaraqlar am ald a hech qan d ay foyda
keltirmaydi, lekin bankdan har qanday vaqtda u shbu pul mablagMarini
talab qilib olish imkoniyatini beradi. O datda, barcha plastik k arto ch -
kalar pul m ablag'larini talab qilib olinadigan hisobvaraqlarga joylash-
tirishning elektron variantidir, chunki b an k d an har qan d ay v aq td a
ushbu pul m ablag‘lari talab qilib olinishi m u m k in . S h u n g a m os
ravishda, bank joylashtirilgan m ablag‘lam ing birdaniga y o ‘qotilishi
mumkinligini kom pensatsiya qilishga urinadi va juda past narxlarni
nazarda tutadi. Bu obyektiv zaruriyat bilan bog‘liq. Bankning hisobva-
rag‘i bo ‘yicha foiz bankning o ‘zi unda joylashtirilgan pul m ablag‘lari
joylashgan m uddat davom ida und an q ancha darom ad olishi m um kin-
ligiga b og ‘liq b o 'la d i. B un day ho ld a m ijoz pullarni jo y lash tirish
m uddatining ko‘p b o ‘lmasligini, binobarin, bankning o ‘zi orttiradigan
va o ‘z m ijozlariga t o ‘laydigan p oten sial foizlarning ham yuqori
b o ‘lmasligini oldindan biladi. M ablag‘larning depozit om onatlariga
joylashtirilish holatida esa mijozning pul m ablag‘larini qaytarib olish
m uddati om onatga doir shartnom ada oldindan aytib o ‘tilgan b o ‘ladi,
shuning uchun bank bu pul mablag‘larini t o ‘la ishonch bilan tasarruf
qilishi m um kin va b u n da mijoz darom adining miqdori faqat m azkur
bankning mijozning pul m ablag‘laridan foydalanish evaziga d arom ad
olishiga doir imkoniyatlariga bog‘liq b o ‘ladi.
Bank bilan pul m a b la g ‘larini jo y la sh tirish u c h u n s h a rtn o m a
tuzilishida bank va o m onatchining huquqlari ham da majburiyatlarini
tasdiqlaydigan bir qator hujjatlar rasmiylashtiriladi. Bank hisobvarag‘iga
doir bunday shartn om ada kontragentlarning to'liq nomlari va ushbu
bitimning barcha shartlari yozib qo'yiladi. Bunday shartlarga: om onatni
saqlash muddatlari, foizlarni hisoblash va foydalanish shartlari, m azkur
shartnom aning am al qilish m uddatlarini o ‘zgartirish yoki uzaytirish
mumkinligi kiradi.
H is o b -k ito b la rn in g n aqd pulsiz shakli iqtisodiy k o n tra g e n tla r
o'rtasidagi bitim larning amalga oshirilishidagi eng ko‘p q o llan ilad ig an
shakldir. Bu n a q d pulsiz hisob-kitoblarning hisob-kitobni am alga
oshirishdagi xavfsizligi va pul m ablag'larini tashish achun transaksion
xarajatlarning qisqarishi (chunki bun d a ushbu m ablag'larning o ‘zi
b o ‘lmaydi) kabi jihatlari bilan bog‘liqdir. N a q d pulsiz hisob-kitoblar
bank tashkilotlari vositachiligida amalga oshiriiadi, ular bir iqtisodiy
subyektdan boshqa subyektga pul mablag'larirn yetkazishning ushbu
shakli b o ‘yicha barcha operatsiyalarni bajaradilar. Bunday operatsiya-
larni faqat turli b a n k tuzilm alari o ‘rtasida vakillik m unosabatlari
o ‘rnatilgan sh a ro itd a am alga oshirish m um kin. B undan tashqari,
banklar m ijozning amalga oshirilgan bitim u ch u n hisob-kitob qilishi
kerak bo ‘lgan amaliy sherigiga yaqin joyda o 'z fiiiallari yoki bo'liinlariga
e g a b o ‘lsa, hisob-kitoblarni bunday su r’atlarda baiarishi mumkin. N aq d
pulsiz hisob-kitoblar bir davlatning iqtisodiy subyektlari o ‘rtasida va
Dostları ilə paylaş: |