Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

III. YAZIÇIOĞLUNDAKI OĞUZ BOYLARI SİYAHISI⁷

BOZ-OX QÖVMLƏRİ Kİ SAĞ QOLDURUR	Gün xan oğlanları ki dükəli oğlanların ulusudur	Boyun adı	Mənası	Sümük	Quş
		Əvvəl, qayı	yəni möhkəm	sağ qarı yağrın	şahin
		Duvum, bayat	yəni dövlətli və neməti	“-----“	“----“
		Sevvum, alka övlı	yəni hər yerə yürürlər	“----“	“----“
		Çəharum, qara övli	yəni evləri qara	“----“	“----“
	Ay xan oğlanları ki II oğuldurur	Əvvəl, yazır	yəni çox vilayət onun ola	aşuqlu umaca	qartal
		Duvum, dögər	yəni yığılmaq üçün bir yerə gələlər	“-----“	“-----“
		Sevvum, dodurğa	yəni mülk tutmaq, hökm etmək	“-----“	“-----“
		Çəharum, yaparlı	yəni.......^1	“-----“	“-----“
	Yıldız xan oğlanları ki III oğuldurur	Əvvəl, avşar	yəni cüst calaq və ava və canavara və quşa həvəsli	sağ umaca və adlu	dovşan­cıl
		Duvum, qızıq	yəni qüvvətli və ya-­­ saq­da cidd-cəhd edən	“-----“	“-----“
		Sevvum, bəgdili	yəni bəylər sözü əzizdir	“-----“	“-----“
		Çəharum, qarqın	yəni ulu aş və doyurucu	“-----“	“-----“
	Göy xan oğlanları ki IV oğuldurur	Əvvəl, bayandur	yəni həmişə bay və nemətli ol	sol qarı yağrın	sunqur
		Duvum, beçənə	yəni iyi dürüşücü, yaxşı döyüşçü	“-----“	“-----“
		Sevvum, çavındır	yəni namuslu və iraq çavlı	“-----“	“-----“
		Çəharum, çəbni	yəni harda yağı gör­sə, dərhal savaşar və çarpar	“-----“	“-----“
ÜÇ-OX Kİ SOL QOLDURUR	Dağ xan oğlanları ki V oğuldurur	Əvvəl, salur	yəni sal (v)ur, yəni har­­da ki yetişsən, qı­lınc və çomağın rəvan olsun	ucayla adlu	uç quş
		Duvum, eymür	yəni hədsiz iyi, bay ol	“-----“	“-----“
		Sevvum, ala yundlu	yəni qısraqları ala və iyi atlı	“-----“	“-----“
		Çəharum, ürəgir	yəni həmişə iyilik və ehsan edici	“-----“	“-----“
	Dəniz xan oğlanları ki VI oğuldurur	Əvvəl, iğdır	yəni iyilik, ululuq və bahadurluq	aşuqlu və qıç	çağır
		Duvum, büğdüz	yəni dükəlinə təvazö və xidmət edər	“-----“	“-----“
		Sevvum, yıva	yəni mərtəbəsi dükəlindən üstün	“-----“	“-----“
		Çəharum, qınıq	yəni dükəlindən hər yerdə bunlar əziz ola	“-----“	“-----“

Təhrir dəftərlərində tez-tez «Oğuz» yer adına rast gəlmək mümkündur. Fərat və Adalar dənizi arasındakı sahədə bulunan bu yer adının (yəni Oğu­zun) mühüm bir qisminin şəxs adları ol­duğu bilinir. Doğrudan da, XV əsrdə və XVI əsrin birinci ya­rı­­sında oymaqlarda və kəndlilər arasında Oğuzun şəxs adı kimi işləndiyini bilirik. Digər türk qövmlərinin (qıpçaq, karluq, çigil, uyğur kimi) adlarına gəlincə, bunlar nadir hallarda müşahidə edilir. Bu sahədə aparılacaq tədqiqatın çox da sevindirici bir nə­ticə verməyəcəyini qəti bir şəkildə söyləyə bilərik.

Təhrir dəftərlərindəki oğuz boylarına mənsub oymaqlar 24 boydan 21-nin Anadoluya gəlmiş olduğunu göstərir. Tərtib edi­lən cədvəl bu xüsusu inamla təsdiq etməklə bərabər, buraya bir boyun adının da (qara-evli) əlavə olunmasının zəruriliyini gös­tərmişdir. Hətta Çarıklu və Çarıklar adlı kəndlər Kaşğaridə­ki ça­­­­rukluğ boyu ilə əlaqədardırsa, 23-cü boyun da Anadoluya gəl­­­diyini söyləmək mümkün olacaq. Kaşğarinin alka-bölük, Rə­­­şidəddinin al­­karavlı (şübhəsiz, alka-evli) şəklində xatırlatdı­ğı boya aid hər hansı bir yer adı və ya təşəkkülə rastlamamaq onun Anadoluya gəlməmiş olduğunu ifadə etmir. Çünki bu boy Xəzərarxası türkmənləri arasında da görünmür. Əslində, Xəzər­arxası türkmənlərinin meydana gəlməsində birinci dərəcəli rol oyna­mış salur, çavuldur (çavundur), karkın, iğdır və yazır­lar­dan xüsusilə ilk dör­dü Anadoluda da öz varlığını qüvvətli şəkil­də göstərmişdir. Hətta onlar­dan salur, eymür və karkınların Ana­dolunun məskunlaşmasında birinci dərə­cəli və ya ona ya­xın bir rol oynadıqlarını söyləmək mümkündür. Yenə Xəzər­ar­xası türkmənlərinin təşəkkülündə fəal iştirak etmiş kayı, bayın­dır və bəy­di­li­lərə gəlincə, onlardan kayının Anadolunun fəthin­də və məskunlaşdı­rıl­ma­sında ən mühüm rol oynadığı tərəddüd edilmədən söylənə bilər. Ba­yındırın da həmin ölkədəki yerləş­mədə fəal iştirakı məlumdur. Bəydili boyu isə cəd­vəldə xeyli arxada-16-cı yerdə dursa da, həmin əsrdə Anadoluda ona mən­­sub köçəri və yarıköçəri qələbəlik təşəkküllərin yaşadığını gö­rürük. Xü­lasə, bir boyun Xəzərarxası türkmənlərinin təşək­kü­lün­­də iştirakı onun Ana­do­luda öz varlığını qüvvətli şəkildə gös­­tərməsinə mane olmur. Anadoluda digər boy­­lara nəzərən da­­ha zəif bir vəziyyətdə görünən peçeneq, yıva, büg­düz, do­dur­ğa, kızık və ala-yundlu­lara mənsub oymaqlara Xəzərarxası türk­mən­ləri arasında heç rast gəlmirik. Bu da şübhəsizdir ki, qə­dim zamanlardan bə­ri oğuz boylarının əhalisi arasında fərq­lər vardı.

Cədvəldə ən çox yer adına sahib boy oğuzların ən əsas tə­şəkkülü olan ka­­yılardır. Həmin əsrdə bu boya mənsub çoxsaylı oy­maqlar da yaşayırdı. Ka­­yının ardınca əfşar (avşar) gəlir. Bu boyun da XVI əsrdə Türkiyədə və bu ölkənin türk oymaqları ba­xımından davamı olan İranda mühüm oymaqlara sahib oldu­ğu barədə sonra söhbət gedəcəkdir. Oğuz rəvayətlərində əf­şar­ların da kayılarla bir vaxtda hökmdar yetirən boylardan biri, ol­duğu söylənir.

Əfşarlardan sonra səlcuqluların kınık boyu gəlir. Yetirdiyi bö­­­yük xanə­da­­nın idarəsi altında geniş bir bölgəyə yayıldığı eh­timal edilən kınıklara aid Anadoluda üçüncü yer tutacaq miq­darda yer adına təsadüf olunması təəc­cüblüdür.

Cədvəldə dördüncü yerdə eymürlər, beşinci yerdə karkınlar durur. Hal­bu­ki Mahmud Kaşğari bəzi xüsuslarda digər boylar­dan fərqləndiklərini və ka­laç adını daşıdıqlarını söyləyərək kar­kını və digər bir boyu öz siyahısına salmamışdı.

Cədvəl üzrə daha sonra bayındır (altıncı yer) və salur (yed­dinci yer) gə­lir.

Tədqiqatların bu günkü səviyyəsində bütün türk-oğuz tari­xin­də (eyni za­manda Anadolunun fəthi və məskunlaş­dırıl­ma­sın­­da) mühüm rol oynamış boylardan kayı, kınık, əfşar, bayın­dır və salurların ən əhəmiyyətli boylar ol­duqları anlaşılır.

Cədvəldəki yer adları ümumiyyətlə XII-XIV əsrlərdən qal­ma xatirələrdir. Bunların daha çox rastlandığı Anadolu sahəsi Fəratla Adalar dənizi arasın­da­kı yerdir. Bu sahə səlcuqluların əsil yurdu ilə Danişmənd ölkəsini və uc türkmənləri tərəfindən fəth edilən Qərbi Anadolu və Mərmərə bölgəsini əha­tə edir. Boy­la­rın hər biri ilə bağlı yer adları bu sahə daxilində səpə­lən­miş bir şə­kildədir. Digər tərəfdən, hər bölgədə boylardan çoxu­na aid yer adları kom­pakt deyil. Bu xüsus boylara mənsub obaların müxtəlif zamanlarda Ana­doluya gəlməsi və buraya gəldikdən sonra siyasi və iqtisadi səbəblər üzün­dən yenidən parçalanmaya məruz qalması ilə əlaqədardır. Bununla bə­ra­bər, bəzi boyların bir bölgədə digərinə nəzərən daha qələbəlik halda yer­ləşmiş ol­duğunu cədvələ əsaslanaraq söyləmək mümkündür. İndi bunu gös­tərək.

Kayı: Sivas (8 yer adı), Kütahya (8), Kenqiri-Çankırı (7), Konya (6), Mən­təşə-Muğla bölgəsi (6), Bolu (6), Kastamonu (6), Hamid-İsparta və Burdur bölgəsi (5), Amasya (4), Çorum (4), Ankara (4).

Bayat: Konya (7), Xudavəindigar-Bursa bölgəsi (4), Qara Hisari-Sahib-Afyon (4), Karasi-Balıkesir (4).

Qara-evli: Bolu (4), Kastamonu (2), Sivas-Tokat (2).

Yazır: Hamid (5).

Dodurğa: Bolu (7), Kastamonu (5).

Əfşar: Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9), Kütahya (5), An­kara (4), Qey­səriyyə (4).

Karkın: Sivas (8), Qara Hisari-Sahib (6), Saruxan-Manisa (5), Karasi (4).

Bayındır: Bolu (6), Hamid (5), Xudavərdigar (5).

Peçeneq: Ankara (4).

Çauldur (çavundur): Kastamonu (4), Konya (3), Sivas (3), An­kara (3).

Çəpni: Trabzon (yörə), Kastamonu (6), Bolu (5).

Salur: Sivas (9), Konya (9), Saru-Xan (4), Hamid (3).

Ala-yundulu: Ak-Saray (5), Saru-Xan (3), Sivas (3), An­ka­ra (3).

Eymür: Xudavəndigar (10), Kastomonu (8), Sivas (7), An­ka­ra (5), Kü­tahya (5), Çorum (4).

Əfşar: Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9), Kütahya (5), Ankara (4).

İğdır: Kastamonu (8), Təkə (6).

Bügdüz: Hamid (4), Kastamonu (3).

Kınık: Adana (yörə), Ankara (9), Kütahya (9), Sivas (8), Kon­­ya (5), Ken­qiri (5), Qara Hisari-Sahib (5), Malatya (4), Ka­rasi (4).

Oğuz boylarına aid bugünkü yer adlarına gəlincə XVI əsr­dən bu yana bü­­tün boyların yer adları azalsa da, bu xüsusda ara­­larında bəzən böyük nis­bətlər müşahidə edilir. Məsələn, XVI əsrdə 29 yer adına sahib ala-yundlu bo­­­yunun Daxili İşlər Na­zirliyinin «Türkiyədə məskun yerlər qılavuzu» kita­bına görə ala-yundlu şəklində bu gün tək bircə yer adı qal­mışdır. XVI əsr­də­ki 44 yürəgir yer adı əvəzinə həmin kitabda 9 və ya 10 («Yürəyil» şəklində) yer adı görünür. Kayı boyu da XVI əsr­də­ki 94 yer adından üçdə ikisini iti­rərək 25-ə düş­müş­dür. Kınık isə 81 yer adından 35-ni itirmişdir. Əfşara gə­lincə, XVI əsrdə bu boya aid 86 yer adı təsbit edilmişdir. Bu gün isə «Əf­şar» və «Avşar» şəklində olmaq üzrə həmin kitaba görə 53 yer adı var.

Bu rəqəmlə əfşar indi birinci yerdədir. Ancaq bu yer adla­rın­­dan bəzi­lə­ri­nin XVI əsrdən sonra yerləşən əfşarlara aid oldu­ğu məlumdur. Bu gün hə­qiqi oğuz boylarına aid neçə yer adı ol­duğu bu sa­hədə aparılacaq əsaslı araş­dırmalardan sonra bi­linəcək. Aşağıda oğuz boylarını bir-bir araşdırmağa baş­­lamaz­dan əv­vəl diqqəti bir məsələyə cəlb etmək istərdik. O da XV və XVII əsrlərdə Anadoluda, hətta İranda da boylardan bir çoxla­rı­nın adlarının (əfşar, bayat, çavundur, salur, eymür, bayındır) Oğuz kimi daha ziyadə türk oymaqları arasında şəxs adı olaraq işləndiyinin müşahidə olunmasıdır. Bu­nun daha əvvəl də göstə­ril­diyi kimi, Türkiyədə oğuzçuluq cərəyanı ilə əla­qədar olduğu aşkardır. Bu hal bizi tarixi həyatını izləyə bilmədiyimiz çox az əhalisi olan və oğuz boy adını daşıyan bir oymağın eyni adlı boy­­dan olduğu barədə şübhəyə salır. Məsələn, XIII əsrin ikinci yarısının əvvəllərində An­tal­ya-Dənizli tərəfindəki hüdud bəylə­rin­dən Salur bəy kimi¹. Oğuz boy adını daşıyan bir şəxsin adını daşıdığı boya mənsub olduğuna dair mütləq hökm ver­mək doğ­ru deyil, çünki belə bir şəxs o boydan olmaya bilər (ne­cə ki, Ba­yındır adlı kürd bəyləri var). Daha çox Boz-ulus və Hələb türk­mənləri kimi icmalarda oğuz boyuna mənsub bir oymaqda başqa bir oğuz boyunun adını daşıyan şəxslər olmuş­dur. Məsə­lən, Boz-ulus və Yeni-eldəki əfşar oymaq­la­rı arasın­da Bayat, Salur adlı adamlar, çavundur oymağı arasında isə Ba­yat adlı şəxs­lər var. Eyni zamanda bunun tədqiqatları çətinləş­dirə bilə­cək dərə­cə­də yayğın bir ənənə olmadığını da söyləyək. Mü­tə­xəs­sis olmayanlara xa­tırlatmaq istədiyimiz bir xüsus da Os­man­lı dövründə Anadoludakı kənd və şəhərlərdə yaşayan otu­raq türk xalqının və oğuz boy adını daşımayan türk oy­maq­ları­nın da bəhs ediləcək bu 24 oğuz boyuna mənsub olduqları, on­lar­dan çıxdıqlarıdır.

Bizim Osmanlı dövründə görəcəyimiz oğuz boy adlarını da­şıyan təşək­kül­lər ancaq böyük və qədim oğuz boylarının ad­la­rını hələ dəyişdirməmiş və ya yerləşməmiş qalıqlarından baş­qa bir şey deyildir.

Nəhayət, hər hansı bir oymağın yerləşdiyi bir yerə öz adını verməsinin də bir qayda olmadığını bildirmək istəyirik. Elatlar halında yörələrə yerləş­miş oğuz boylarına mənsub böyük təşək­kül­lərin belə yerləşdikləri yerlərdə öz adları ilə bağlı xatirə qoy­mamış olduqları da görünmüşdür¹.

1. KAYI

Kayı boyu, göründüyü kimi, Rəşidəddinin siyahısında bi­rinci yerdə durur.

Bu siyahı oğuz boylarının islamiyyətdən əvvəlki dövrdəki siyasi və icti­mai mövqeləri əsas tutularaq tərtib edildiyindən kayıların siyahıda birinci ol­ması onların bu baxımlardan (siyasi və ictimai mövqe etibarilə) oğuzların ən mühüm və əsil boyu sayıldığını göstərir. Kayılar oğuz hökmdarları yeti­rən beş bo­yun başında zikr olunduğu kimi, yenə Rəşidəddinin «Oğuzların tarixi» fəslində bir oğuz yabğu sülaləsinin də bu boya mənsub olduğu gös­tə­rilir¹. Şübhəsiz, kayılar oğuzların ən qədim, ən köklü və ən şərəfli boyla­rın­dan biri idi.

Yenə həmin fəsildə yazıldığı kimi² müsəlman oğuz hökm­darı Əli xan dövründə Amunun (ehtimal ki, Ceyhunun) sol sa­hilində yaşayan və döyüşə 40.000 atlı çıxaran oğuzların başçısı kayıdan Qorqud bəy idi. Elə o fəsildə səl­cuqlu ailəsinin Qorqud bəyin rəislik etdiyi bu oğuz elatından çıxdığı söy­lənir. Ancaq əsərlərdə bu boydan heç bəhs edilmir. Əvəzində XVI əsrdə ya­zıl­mış osmanlı təhrir dəftərlərində kayılara aid çox­lu yer adına və tə­şək­kül­lərə rastlanılır. Bir qədər əvvəl yaz­dığımız kimi, oğuz boylarına aid yer ad­larını ehtiva edən XVI əsr dəftərləri üzərində apardığımız araşdırmaya görə tərtib olu­nan siyahıda bu boy 94 yer adı ilə birinci yeri tutur³. Şəbin Qa­­rahisar və Kemaxdan başlayan bu kayı yer adları Muğla və Ma­nisaya qə­dər ya­yılmışdır.

Kayı adlı oymaqlara gəlincə, kayılar bu xüsusda da ən çox təşəkküllərə sahib olan iki boydan (digəri əfşardır) biridir. Yer adlarında olduğu kimi oy­maqlar xüsusunda da kayı ilə əfşar bir-biri ilə tən gəlirlər. Bu kayı oymaq­ları əfşar, bayat və digər bir çox boyun əksinə olaraq yörüklər arasında, yəni Anado­lu­nun orta və qərb tərəflərində yaşayırdılar. İndi onları yaşadıq­ları böl­gələrə görə tədqiq edək:

1. Atçəkən. Konya bölgəsindəki kayı oymağı atçəkən ic­ma­sına mənsub olub Larəndə (indiki Qaraman) qəsəbəsinin şi­mal və şərq tərəflərindəki tor­paqları əhatə edən Bayburt qəza­sında yaşayırdı. Bu oymağın II Bəyazid döv­ründə 260 evi, 343 nə­fər vergi verən əhalisi, I Səlim zamanında isə 475 evi, 680 nə­fər ver­gi verən əhalisi vardı. Digər tərəfdən, bu kayı oyma­ğı­nın bü­­tün əhalisi sipahi uşaqları idi. Bəhs edilən dövrdə oy­ma­ğın əlindəki əkin­liklər, yəni becərdikləri yerlər (məzrə) bunlar idi: Yastı Üyük, Ərəncə, Ars­lanlu-Virani, İnlu-Virani, Bəstanlu, Gü­nü, Qaraca Qaya, Kınık, Gəncək adlı əkinliklər. Axsaqlu oy­mağı isə qədim zamanlardan bəri yaşadıqları yurdları idi. Konya kayılarının 1547-ci ildə Kapanlar, Göy göy, İbrahim, Divanələr, Gəbəçilər və (bəlkə də) Kayı Hüyüyü adlı kəndlərdə yerləşdikləri bilinir¹. Bu kayı oymağının yaşadığı zamanda Kon­­ya bölgəsində Kayı adlı 6 kənd vardı².

2. Ankara. Göründüyü kimi, Ankara sancağında Kayı adlı 4 yer adı ol­masına baxmayaraq³, əhalisi sıx bir kayı oymağı yox­dur. Bu adda Ankara yö­­rükləri arasında çox kiçik bir oy­maq vardı ki, o da Kayıcıq adlı bir kənd­də yaşayırdı⁴. Bu Kayı­cıq kəndi Ankara ilə Ayaş arasındakı Mürtəzaabad qəzasına bağ­lı Kayıcıq kəndi olmalıdır. XVI əsrdəki bu kiçik kayı təşək­kü­lü­nün qədim və olduqca böyük bir kayı oymağının qalığı ol­ması ehtimalı var.

3. Hamid (İsparta). XVI əsrdə bir kayı olmağı da Hamid san­cağının Əy­ridir qəzasında yaşayırdı. Bu oymağın Qanuni döv­ründə vergi verən 118 nəfər əhalisi vardı⁵. Həmin sancaqda Kayı adlı 5 kənd də görünür⁶.

4. Dənizli. XVI əsrdə ən böyük kayı oymağı Dənizlinin qu­zeyində ya­şa­yırdı. Qaş-Yenicəsi, Aydos və şeyxlu qəzala­rın­da yaşayan bu kayı oymağı Qa­nuni dövründə 35 kənddə yurd sal­mışdı. Bu oymağın vergi verən evli əha­­lisinin 1123, subay əha­lisinin 223 olduğu və hər il dövlətə 42.000 axça verdiyi mə­lum­dur. Bu kayı təşəkkülünun yaşadığı kəndlərdən heç biri Ka­yı adı­nı daşımırdı⁷. 978-ci il (1570/1571) tarixli bir hökm­də bu ka­yı yörük­lə­rinin vergilərinin yığılmasına qazıların müda­xilə et­mələri əmr olunur⁸.

5. Məntəşə. İkinci qələbəlik bir kayı təşəkkülü də bu san­caq­da yaşayırdı. O, adı çəkilən sancağın, Göyciyəz-Ayasuluğ (Səlcuqlu) arasındakı kəndlər­də otururdu. Yavuz Səlim dövründə tir (ox) adı ilə 14 qola ayrılan Məntəşə ka­­yılarının vergi verən 892 evi vardı. 1553-cü ildə belə evlərin sayı 1034 olaraq he­sab­lanmışdı⁹. Onların yaşadıqları kəndlərdən heç biri Kayı adlan­mır. Lakin həmin dövrdə, həmin bölgədə 6 kəndin Kayı adını daşıdığı¹⁰ bi­linir ki, onlardan heç biri indi o adla adlanmır.

Məntəşə kayıları gərək ki, bilavasitə Dənizli kayılarının bir parçasıdır. Onların da İbn Səidin (XIII əsrin ikinci yarısı) əha­lisini təqribən 200.000 çadır olaraq göstərdiyi Dənizli uc (hü­dud) türkmənlərinin qalıqları olması eh­timalı çoxdur. Məntəşə bölgəsində kayılarla birlikdə Qızıl keçili və Xor­zum adlı oy­maq­ların da yaşadığı görünür ki, bunlardan axırıncı ad Xa­rəzm­dən gəlir¹.

6. Saru-xan. Bu sancaqda hər hansı bir kayı oymağının var­lığına dair təhrir dəftərlərində heç bir qeydə rast gəlmirik. Ancaq XVI əsrin ortalarına aid bir sənəddən bu adda bir oyma­ğın Çoban oymağı ilə Qaraman Qayası deyilən yerdə yaşa­dıq­ları anlaşılır².

7. Qarahisar (Afyon). Yenə başqa bir sənəddən bu boya mən­sub bir oy­mağın da Qara Hisar sancağının Sandıqlı qəza­sında yaşadığı bilinir. 967-ci il (1559/1560) tarixli bir sənəddə Sandıqlıya bağlı kayı oymağının həmin qəza daxilindəki bir kənd camaatı ilə Qaplan Alanı adlı bir yaylaq üstündə çəkiş­di­yindən bəhs edilir³. Bu oymağa da təhrif dəftərlərində rast gəl­mədik.

8. Sis (Kozan). Anadoludakı sonuncu kayı təşəkkülü Sis (Ko­zan) san­cağı oymaqları arasında görünür. 29 evdən (xanə) ibarət olan bu kiçik kayı oymağı Kutlu bəy-Hacılu adlı bir tə­şəkkülə tabedir. Dəftərlərdə bu təşəkkül həmin sancaqdakı əf­şar, kacurqalı, ayru damlu, savcı-haculu adlı böyük təşəkküllər kimi tayfa gəlməsi ilə adlandırılsa da, əhalisi çox az, yəni vergi verən 42 evlidir⁴. Bununla birlikdə, bu tayfanın savcı-hacılu­la­rın bir qolu ol­ması mümkündür. Beləliklə, XVI əsrdəki kayılar haqqındakı məlumat bun­dan ibarətdir.

Yuxarıda araşdırmalarımızın bir nəticəsi olaraq kayıların XVI əsrdə Ana­doluda ən çox yer adına və hətta oymaqlara sa­hib bir boy olduğunu söy­ləmişdik. Bunlar oğuzların islamiy­yətdən əvvəlki tarixlərində mühüm bir mövqeyi olan bu köklü təşəkkülün eyni zamanda Anadolunun fəthində və məskunlaş­dı­rılmasında ən böyük rolu oynamış bir boy və ya bir neçə boy­dan biri olduğunu göstərməkdədir.

XVI əsrdə Anadoludakı bu 94 kayı yer adından Daxili İşlər Nazirliyinin «Türkiyədə məskun yerlər qılavuzu» adlı kita­bında ancaq 25-i var⁵. Kayı adlı bu kəndlərdən biri də Təkir­dağ­dadır.

9. Xəzərarxası türkmənləri. Kayılardan bir qol qərbə köç­mə­miş, Xə­zər­arxası türkmənlərinin arasında qalmışdı. Əbül­qazi və digər qaynaqların bu kayılardan heç bəhs etməmələri ehtimal ki, onların əhali baxımından çox qələbəlik olmamaları ilə əlaqədardır. Bu kayılar iki kiçik bölük halında ancaq XIX əsr Avropa səyyahları siyahılarında görünür. Həmin bölüklər­dən biri qay adı ilə Əlieli içindədir¹.
Kayı-Osmanlı münasibətləri

İlk Osmanlı salnaməçisi Əhmədi Osman bəyin babası Ər­toğrul bəyin yol­­daşlarını oğuz adlandırır. O zaman oğuz adının əvvəllər olduğu kimi türk­­mən mənasında işlədildiyinə dair heç bir məlumatımız yoxdur. XIII əsr­dən etibarən xristian­lar Ana­doluya Türkiyə və Türküstan, türklərə qədim­lər­də olduğu kimi türk deyir, müsəlmanlar isə türkmən adlandırır­dılar. Tür­kiyə türkləri isə özlərini yüksək qiymətlən­dirdikləri və şərəfli bir el saydıq­ları oğuzların nəvəsi hesab edirdilər.

Onların türkmən adını uzun müddət mənimsəmədikləri gö­rünür. Ərtoğ­rul bir türkmən oymağının bəyi idi. Bu oymağın Sö­yüt yörəsinə bəzi os­manlı mənbələrində deyildiyi kimi, An­karanın təqribən 100 km cənubun­dakı Qaraca dağdan gəldiyi qə­­bul edilir. Bu gəlişin monqol təzyiqi ilə bağlı olması müm­kündür. Eyni zamanda Osman bəyin babalarının başçılıq etdiyi oymağın Xorasandan Anadoluya monqol istilası səbəbilə gəldi­yi barədə rə­vayəti də rədd etmək üçün qüvvətli dəlillərimiz yox­dur. Osmanlı xanə­da­nın kayı boyundan olduğunu söyləyən ilk müəllif əsərini II Murad dövründə yaz­mış Yazıçıoğlu Əlidir. Ancaq biz Yazıçıoğlunu tərcümə etdiyi əsərlərə qövmi duyğu­ların təsiri altında əlavələr edən və onlarda təhriflərə yol verən müəllif kimi tanıyırıq. Kayı boyu isə, məlum olduğu üzrə, oğuz elinin ən nə­ca­bətli, ən şərəfli boyu idi. Bu səbəbdən Osmanlı xa­nədanı ilə kayı boyu ara­­sında qəbiləvi münasibət bizə olduq­ca şübhəli görünməklə birlikdə, bu qo­humluğun mümkünlü­yü­nə də inanırıq².

Doğrudur, Yazıçıoğlu Osman bəyin dilindən

Osman, Ərtoğrul oğlusan,

Oğuz, Qara xan nəslisən,

Haqqın bir kəmtər qulusan,

İstanbulu al, gülzar et –

mənzuməsini desə də xanədan üzvləri arasında oğuzlara və kayı boyuna mən­sub sayılmağa an­caq II Muradın (1421-1451) əhəmiyyət verdiyi mə­lum­­­dur. İndiki məlu­ma­tımıza görə, kayı damğası ilk və son dəfə olaraq onun bəzi pullarına həkk edilmiş, xələfləri zama­nın­da isə bir müddət silahlara vurulmuşdur. Ancaq xanədanın mənsub olduğunu iddia etdiyi kayı boyunun Türkiyədə hələ kö­çərilik həyatını və qəbilə ənənələrini davam etdirən boy­daş­larına yaxın bir əlaqədə olduğuna və onlara qarşı imtiyazlı bir müna­si­bət­də bulunduğuna da­ir heç bir sübut-dəlil yoxdur.

Hətta Türkiyənin fəthində və məskunlaşdırılmasında birinci dərəcəli rol oynadığını gördüyümüz bu boy XV və XVI əsr­lər­də digər oymaqlar kimi ver­­gi məmurları, sipahi və başqaları tərəfindən təzyiqə məruz qalmışdır. XV və XVI əsrlərdə özünü nəzəri baxımdan da olsa oğuz elindən və kayı bo­yun­dan sayan xanədanın daha sonra bunu unutduğunu görürük.

Başlanğıcını qəti bir şəkildə təsbit edə bilmədiyimiz bir za­mandan bəri Əs­kişəhir bölgəsində yaşayan qarakeçili oymağı hər il Ərtoğrul bəyin Sö­yüt­dəki türbəsini ziyarət edir və ziyarət zamanı orada şənliklər keçirirdi. Qö­vmi şüura sahib olan II Əb­dülhəmid qarakeçililərin bu ziyarətinə rəsmi bir ma­hiyyət ver­dir­di, öz oymağı saydığı qarakeçili gənclərindən ibarət bir alay yaradaraq onu Ərtoğrul alayı adlandırdı. Bundan başqa, ya onun dövründə, ya da bir qədər sonra «Ərtoğlunun ocağında oyandım, şəhidlərin qanlarına boyandım» beyti ilə başlayan bir marş da bəstələndi. Əbdülhəmid qarakeçili oymağına mənsub olanları alman imperatoruna öz əqrəbaları kimi təqdim etmişdi. Söyləmək mümkündür ki, əsrlərdən bəri ilk dəfə olaraq bir os­manlı hökmdarı əsrlərlə yalqız və köməksiz buraxılmış millə­tinə qarşı mənən hərir bir sevgi duymuşdur.
2. BAYAT (BAYAD)

Bayatlar, bilindiyi kimi, tariximizdə mənəvi şəxsiyyətlər ye­tirmiş bir boydur. Oğuzların dövlət və din adamı Dədə Qor­qud, məşhur şair Füzuli bu boya mənsub idi. Cəm Sultan üçün Osmanlı xanədanının Oğuz xana qədər gedib çıxan əfsanəvi ataları haqqında «Cami-Cəm-ayin» adlı bir kitab ya­zan Mah­mud oğlu Həsənin də bu boydan olduğunu bilirik.

Səlcuqlular dövründəki oğuz boyları haqqında çox az məlu­matımız var. Bu dövrün qaynaqları da ancaq bir neçə oğuz bo­yundan bəhs edilir. Bu arada səlcuqlu əmirlərindən Ak-Sunqur ul-Buxarinin 513-cü ildə (1119) Bəs­rədəki naibi Sunqurun əl-Bayati nisbəsini daşıdığını bilirik¹. Ancaq bu nisbəyə əlavə ola­raq ət-Türkmani nisbəsinin olmaması bizi nisbənin bayat boyu­na aidiyyəti barədə tərəddüdə salır.

Digər tərəfdən, Bağdadın cənub-şərqində Tib çayının mən­bə­sinə yaxın bir yerdə olan İranın Luristan əyalətindəki Bayat qalasının daşıdığı adın o zamanlar mövcud olmadığı anlaşılır. Həmdullah Qəzvini¹ bu qalanın adını XV əsrin sonlarında baş verən hadisələr münasibətilə çəkir. O zaman qala­nın hakimi bir türk idi. Həmin dövrdə adı çəkilən bölgə ilə Xuzistanın əfşar­ların əlində olduğunu bilirik. Bu izahlar bizə ehtimal verir ki, bu qala öz adını bayat boyundan almışdır. Anadoluya gəlincə, XVI əsr təhrir dəftər­lə­rində bayatlara aid 42 yer adı var. Onların hamısı digər boylar kimi Ana­dolunun orta və qərb bölgələ­rindədir². Bayat yer adlarının çoxu bu bu gün də durur³. Bu yer adları bayatların Anadolunun fəthində iştirak etdiklərini gös­tərir. Bundan başqa, XIV əsrdən bəri Şimali Suriyadakı türk­mənlər ara­sında çox böyük bir bayat elatının yaşadığını bi­li­rik. Digər tərəfdən, XVI əsr­də Qərbi və Cənubi-Qərbi Ana­doluda bayat adlı bəzi kiçik, hələ yerləş­məmiş oymaqlar da gö­rürük.

Daha əvvəl də dediyimiz kimi, XIV əsrdə Şimali Suriyada yaşayan bö­yük türkmən icmasının boz-ox qolunu əsas üç boy, yəni bayat, əfşar və bəy­dili boyları təşkil edirdi. Həmin əsrdən etibarən haqqında bəhs edilməyə baş­­lanan dulqədiroğulları, inal­oğulları, köpəkoğulları, gündüzlülər, qutbəyi­oğulları, boz­caoğulları kimi ailələrin bu üç və ya iki (bayat, əfşar) boydan çıx­dıqları bilinir. Bu ailələrin ən böyüyü olan dulqədiroğul­ları­nın xidmə­tin­də həmişə bayatları görürük.

Bu hal boz-oxlardan olduğu dəqiq bilinən bu xanədanın hə­min boya mən­subiyyətini yada salır. Boz-oxlardan olan inaloğullarının bəydiliyə de­yil­sə, bu boya mənsub olduğu şübhə­siz­dir. Bayatlardan olduqları dəqiq bili­nən ailə isə bozcaoğul­larıdır. 801-ci ildə (1399) Sultan Berkuk öldükdə onun yerinə oğlu Fərəc keçmişdi. Fərəc igid bir gənc olsa da, siyasi zəkadan məhrum bir hökmdar idi. Buna görə də onun hökmdarlıq dövrü xüsusilə Şam valisi Şeyx ül-Mahmudi, Çəkim və Novruz kimi əmirlərə qarşı müba­ri­zədə keçmişdi. 807-ci ildə (1404/1405) Hələb valisi Dəmirtaş Antakya ha­kimi türkmən Doğançı oğlu Farisin üzərinə yurüş etdiyi zaman müttəfiqləri Ramazan oğlu Əhməd bəy ilə dulqədirli ailəsindən Xəlil bəy oğlu Əlaəddin Əli bəy idi. Bayatlar və inallılar Əlaəddin Əli bəyin əmrində idi­lər, asi əmir­lərdən Çəkim qaçıb Doğançı oğlunun yanına sı­ğın­mışdı.

Dəmirtaş müttəfiqləri Əhməd və Əli bəylər sayəsində vu­ruş­mada qalib gəl­di⁴. Sultan Fərəc ertəsi ilə Çəkimi Hələb vali­si təyin etmişdi. Bir neçə ildən bəri sultan olmaq fikrinə düşən Çəkim 809-cu ildə (1406) özünü əl-Məlik əl-Adil (ədalətli sul­tan-tərcüməçi) adı ilə sultan elan etdi və Fəratdan Qəzzəyə qə­dər olan ərazidə öz adına xütbə oxutdu. Çəkim türkmənləri təh­lükəli ünsür sayaraq onlara qarşı hərəkətə keçdi. Nəticədə əfşar, bayat və inal­lıların mühüm bir qismi ağqoyunlu bəyi Qara Yölük Osmana sığınmaq məcburiyyətində qaldı¹. Ancaq Çəki­min həmin il Qara Yölük ilə vuruşmada öldürülməsindən sonra təkrar Hələb ətrafındakı yurdlarına qayıtdılar.

811-ci ildə (1409) asi əmirlərdən Novruz ilə döyüşərək, onu məğlub edən Hələb valisi Dəmirtaşın yanındakı türkmənlər ara­sında bayatlar da var­dı. Həmin ilin son ayında isə Fərəc tərəfin­dən bağışlanan Novruz ilə şeyx arasında Asi çayının sahilində baş verən vuruşmada bayatların əfşarla bir­lik­də Novruzun or­du­sunda olduqları məlumdur. Döyüş zamanı bayatların baş­çısı Bozca bəy çaya düşərək boğulmuşdu². Bu hadisədən sonra ba­yatların ba­şında duran ailə bu bəyə izafətlə bozcaoğulları, boz­calu adlanmışdır.

814-cü ildə (1411-1412) Fərəc tərəfindən bağışlanan Şeyx Hələb valisi təyin olunmuşdu. Həmin ilin cəmadiyül-axır ayın­da Amikə gələn Şeyx bu­rada bayatları, türkmən Saqqalsızoğ­lu­nu, Doğanın oğlunu məiyyətinə alıb, Gündüz oğlu Ömər bəyin üzərinə yürüyərək, onu məğlub etdi³. Ertəsi il Fə­rəc öldürül­dük­­dən sonra Şeyx sultan oldu. Şeyxin sultan olması ilə daxili çə­­­­kişmələr başa çatdı və məmlük dövləti əvvəlki qüdrətini bər­pa etdi.

821-ci ildə (1418) qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif ağqo­yunlu bəyi Qa­ra Yölük Osmanı qovaraq, Hələbin şimalına qə­dər gəldiyi üçün orada ya­şa­yan inallılar, bayatlar və əfşarlar Trablis yörəsindən Safitəyə qaçdılar. Bu­nun səbəbi isə onların Qara Yölük Osman bəyin Qara Yusifə məxsus Mar­din yörəsin­də apardığı dağıntıda və yağmaçılıqda iştirak etmələri idi. Ba­yat­lar, əfşarlar və inallılar Safitədə qarışıqlıqlar törətdilər. Trab­­lis valisi Bay­bars əd-Dokmaki onlara Qara Yusifin artıq ge­ri qayıtdığını söyləyərək öz yur­dlarına dönmələrini xahiş etdi. Türkmənlər bunu qəbul etdilər. Ancaq Bay­bars köçüb get­məzdən əvvəl onların mal-qaralarını ələ keçirmək üçün hü­cum etdi. Şaban ayının 16-da baş verən şiddətli vuruşmada Baybars məğ­lub oldu. Atabəy Sudun əl-Əsən Dəmiri ilə 13 məmlük əs­gəri vuruşmada öldü. Pərişan bir halda geri dönən Baybars Trab­­lis valiliyindən çıxarılaraq sə­­libçilərdən qalan Mərkəb qa­la­sın­da həbs olundu. O, il yarım həbsdə yat­dıq­dan sonra bağış­landı və Dəməşqdə ona yüz əsgər əmirliyi verildi⁴. Bu, əmir Tatardan sonra sultan olan məşhur Məlik ül-Əşrəf Baybarsdır (1422-1438).

Bayatlar sonralar əfşarlarla birlikdə ağqoyunlu hərəkatların­da iştirak et­mişlər. 1457-ci ildə dulqədirli xanədanından Qara bəy, bayat bəylərindən Nə­sir Hüseyn bəy və Əbdi ilə birlikdə Uzun Həsən bəyin yanında xidmətə girdilər. Onlar buyruqların­dakı 800 evlik türkmənlə Amid yaxınlığındakı Qa­raca dağda yurd salmışdılar. Bu bəylər qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şa­hın Tərxan oğlu Rüstəmin komandanlığında Uzun Həsən bəyin üzə­­rinə gön­dərdiyi ordunun Amidə yaxınlaşdığını eşitcək qor­xu­dan Suriyaya getmək üçün yerlərindən köçdülər. Uzun Hə­sən onları təskin edərək geri qaytarmaq üçün oğulları Xəlili və Uğurlu Məhəmmədi, mosullu Əmir bəyi göndərsə də, türkmən­lər öz qərarlarından vaz keçmədilər. Belə olduqda, şahzadələr on­lar­dan bəzilərinin davarlarını yağmaladılar¹. Bununla bəra­bər, Həsən bəylə Tər­xan oğlu Rüstəm arasında Amid yaxınlı­ğın­da, baş verən və ağqoyun­lu­ların parlaq zəfəri ilə nəticələnən vuruşmada əfşarla yanaşı bayatların da iş­tirak etdiyini bili­rik².

Teymurun Yozqatdakı və ona qonşu bölgələrdəki qara ta­tar­ların mühüm bir qismini Türküstana aparmasından sonra Şi­mali Suriyadakı bu bayatların bir bölüyü də dulqədirli oymaq­ları ilə birlikdə Boz-oxda yurd saldı. Bayat­ların bu qolu şam bayata adı ilə tanınmışdır. Bundan başqa, XVI əsrdə İran­da səfəvilərin xidmətində böyük bir bayat qolunun yaşadığı bilinir ki, zənni­mizcə, onlar Şimali Suriyadakı bayatlardandır. Birinci hissədə müxtəlif yer­lərdə söylədiyimiz kimi, ağqoyunluların nai­liyyətləri və onun ardınca Səfəvi dövlətinin qurulması Şi­mali Suriyadakı türkmənlərə böyük təsir göstərmiş, onlardan bir çoxlarının bu dövlətlərin xidmətinə girmələrinə səbəb ol­muşdur.

875-ci ildə (1471) Dulqədir oğlu Şahsuvar bəylə döyüşmək üçün Hələb­də olan məmlük sərkərdəsi Yeşbəyin hüzuruna ge­dən bəylər arasında Bozca oğlu Xəlil bəy də vardı³. Osmanlı fü­­tuhatının ilk illərində bayatların başçısı olan Bozca oğlu Xəlil bəyin aradakı zaman fərqi dolayısı ilə həmin şəxs ol­duğu barə­də qəti bir şey söyləmək mümkün deyil. Adı çəkilən Bozca oğ­lu Xə­lil bəyin müasiri və həmin ailənin övladı Susa bəyi və Se­vindik bəyi də ta­nıyırıq ki, onlar da Dulqədir oğlu Şahsuvarın müt­təfiqləri idilər⁴. Digər tə­rəfdən biz Bozca ailəsindən bəzi bəylərin də Uzun Həsənin xidmətində ol­duq­larını bilirik⁵. Sə­fəvi dövründə İranda yaşayan bozcalılar, gərək ki, on­ların nə­və­ləridirlər.

Hələb türkmənləri bayatı

926-cı ildə (1520) keçmiş dulqədir bəyi Əlaüddövlənin qar­daşı Əbdür­rəz­zaqın bayatları və kürdləri başına yığaraq, dulqə­dir hakimi şahsuvar oğlu Əli bəylə mübarizəyə girişdiyi, hətta Əli bəyin öldürüldüyü, Maraş və Əl­bistanın Əbdür­rəzzaqın əli­nə keçdiyi barədə Qahirədə şaiyələr dolaşmağa başlasa da, bu­nu təsdiq edən bir məlumat alınmamışdı¹. Həmin dövrdə ya­zıl­­mış Hələb sancağı təhrir dəftərində bayatlar Hələb türkmən­lə­rinin üçüncü boyu (tayfa) kimi xatırlanaraq 20 obadan (camaat) ibarət olduğu göstərilir. Bu obanın birincisi Bozca ailəsinin baş­çılıq etdiyi bayatlardır. Həmin dövr­də onların başçısı Bozca oğlu Xəlil bəy idi. Ancaq eyni əsrin ikinci yarısına aid dəftər­lərdə bu boy bəyi, ailəsi və obası görünmür. Bu bəy ailəsi necə ol­du? İranamı getdi? Bu ehtimal çox güclüdür.

Bundan sonra bayat boyunun ən böyük obası olan pəhlə­vanlı obası gəlir. Bəhs edilən dəftərlərə görə, vergi verən əhali sa­yı 286 nəfər olan bu obanı Pəhləvanın nəvəsi Davud Kətxuda idarə edirdi. Həm Davud Kətxuda, həm də qardaşları Hacı Sü­leyman və Sən (Əsən) Teymur mənşur^* sahibi olub oğul­ları da sipahizadə idilər. Bu mənşurların Kətxuda ailəsinə məmlük döv­ləti tərəfindən verildiyi anlaşılır.

Bu obanın əhalisi mün­tə­zəm surətdə arta­raq, Qanuni dövrünün orta­la­rında 505, II Səlim dövründə 787 nəfərə (vergi verən) çatmışdı. Digər tərəf­dən, hə­min zamanlarda pəhləvanlı obasının bir qolu da Yeni-eldə idi. II Mu­rad dövründə buradan vergi verən əhalinin sayı 407 nəfər idi. Bundan başqa, bayatın Yeni-eldəki obalarından çalışlı və əli­bəylilər də bu pəhləvanlı qo­lu­na bağlı idilər². Hər iki qolu bir­ləşməklə və bayat boyunun bir çox digər oba­larını da öz ət­rafında toplamaqla pəhləvanlı oymağı XVII əsrdə böyük bir tə­şəkkül halını almışdı. Buna görə də Katib Çələbi öz dövründəki Hələb türkmənləri oymaqları haqqında tərtib etdiyi siyahıda pəh­ləvanlılara da yer ayırmışdı³.

Burada bayat boy bəyi ailə­si­nin (bozcaoğulları) İrana getməsi və ya hər hansı bir səbəb üzün­dən varlığını da­­vam etdirməməsi çox maraqlıdır. Bu tə­şək­­külün XVII əsrdə artıq Hələb bölgəsində deyil, Sivasın cə­nub və cənub-qərb tərəflərində yaşadığı anlaşılır. Hətta pəhlə­vanlılara 1100-ci ildə (1688/ 1689) bir çox oymaqlarla bərabər vi­layət-vilayət gəzib yoxsul və zəif xalqa hücum edən, yollarda soyğun­çu­luq edən Gədik adlı quldurun cəzalandırıl­ma­­sı tapşı­rığı verilmiş¹, ertəsi il isə yenə digər türk oymaqları ilə birlikdə Avs­­tri­yaya qarşı təşkil olunacaq səfərə çağırılmışlar. Səfərdə iş­tirak etmələri arzu olunan 200 pəhləvanlı əs­gərin başçıları bu bəylər idi: Pəhləvan oğlu İs­mayıl bəy, Pəhləvan oğlu Hacı Mu­sa bəy, Pəhləvan oğlu Battal bəy, Pəhlə­van oğlu Hacı Abbas bəy, Həsən bəy oğlu Məhəmməd bəy, Əli bəy oğlu Mirzə bəy, Bibər oğlu Əssaf bəy, Tatar-ilyaslı obası kətxudası, Quzu-gü­dən­li oymağı kətxudası, Sanal (?) ba­yatı kətxudası². Bunlardan Həsən bəy oğlu Məhəm­məd bəydən etibarən adı çəkilənlər pəh­­ləvanoğulları ailəsindən de­yil­dilər.

1108 (1696)-cı ildə Pəhləvan oğullarından İsmayıl bəy Ye­ni-el voye­vo­dası idi³. Yeni-eli həmin ərəfədə başlıca pəhləvanlı oymağı ilə ona bağlı oba­lar meydana gətirirdi. Yeni-elin vergisi isə əvvəllər validə sultanların Üs­­küdarda tikdir­dik­ləri camilərin vəqfinə daxil olduğu halda həmin illərdən Mək­kə və Mədinəyə göndərilən Surrə axcasına ayrılmışdı. Yeni-elə bağlı oy­maqlara «hərəmeyn üş-şərifeyn əşirətləri» deyilmə­sinin səbəbi də budur. 1141-ci ildə (1728) pəhləvanlıların Boz-ox bölgəsində yaşa­dıq­ları müşahidə olunur. XVIII əsrdə Anadoludakı türkmən oy­maq­larına dair səyyah Bur­xardt və Nibur öz siyahılarında pəh­­­ləvanlı oymağının yur­dunu Boz-oxda gös­tərmişlər. Ni­bur⁴ Hələbdə yaşayan P.Rus­sel­dən aldığı məlumata görə, pəh­ləvanlıların 15.000 çadıra sahib olduqlarını bildirir.

Burada bəhs ediləcək bayat obalarından biri də reyhanlı tə­şəkkülüdür. Qanuni dövründə vergi verən əhalisinin sayı 112 nə­fərdən ibarət olan bu tə­şəkkülün 93 evlik bir qolu da həmin dövrdə Yeni-eldə yaşayırdı. Bu oba da bir tərəfdən əhalisinin art­ması, digər tərəfdən isə bayat boyuna mənsub bir çox oba­ların ona qarışması nəticəsində XVIII əsrdə pəhləvanlı kimi bö­yük bir təşəkkül halına gəlmişdi. Həmin əsrdə reyhanlı oymağı ona bağlı digər oymaqlarla birlikdə Sivasın güney tərəflərində yaylağa çıxır, Hələb ətrafın­da qışlayırdı. Səyyah Burxardt⁵ rey­hanlıların 3.000 çadırdan ibarət olduq­larını söyləyir.

Reyhanlılar yaylağa gedib-gələrkən rahat durmadıqlarından onların Rəq­qaya sürülmələri haqqında bir neçə dəfə fərman ve­rilsə də, hər dəfə ondan qur­tulmuşlar. XIX əsrin ortalarında rey­hanlıların Amik ovalığında qışladıq­la­rını bilirik. 1865-ci il­də Cənubi Anadoludakı dərəbəyləri ortadan qal­dır­maq və oy­maq­ları yerləşdirmək qayəsi ilə təşkil edilən Firqeyi-İslahiy­yənin Gavur dağları və Kürd dağlarındakı hərəkatında reyhan­lılar Fir­qeyi-İslahiy­yə­yə kömək etmişlər. Firqeyi-İslahiyyənin hərəkatı başa çatdırma­sının ar­dın­ca Cövdət paşanın təşəbbüsü ilə bu oymaq Amik ovalı­ğındakı qışlağında yerləşdirilmiş və nə­ticədə Reyhanlı qəsəbəsi yaran­mışdır¹. Bundan başqa, rey­­han­lı boyunun bəyi Mürsəl oğlu Mustafa bəyə paşa rütbəsi ve­rilmişdir.

Bunlardan əlavə, bayat boyunun il-diləklü, bəçilü, yabanlu, mələk hacılu, küzücəkli adlı obaları da vardır. Bayat boyu XVI əsrin ikinci yarısında bir tərəfdən əhalisinin artması, digər tə­rəfdən Hələb türkmənlərinə bağlı bir çox kiçik oymaqların ona qarışması nəticəsində bəydili boyundan sonra Hələb türkmən­lərinin ən böyük təşəkkülü olmuşdur². XVII əsrdə isə boyun oba­larından mühüm bir qismi pəhləvanlı, bir qismi isə reyhanlı oymaqlarının ət­rafında toplanmışdı. Bu tarixdən etibarən ba­yatları iki təşəkkül, yəni pəh­ləvanlılar və reyhanlılar təmsil et­mişlər.

Pəhləvanlı oymağının başçısı olan boy bəyi ailəsinin XVIII əsrin ikinci yarısında bu gün Ankaranın Qırıq qala qəzasına ta­be Boy obası kəndində ya­­şadığını bilirik. Pəhləvanlı bəylə­rin­dən Mahmud bəy 1212-ci ildə (1797/ 1798) kənddəki camini tikdirmişdir. Həmin bəyin 1221-ci ildə (1806/1807) Çapan oğlu Süleyman bəyin əmrində olduğu məlumdur.

Ailə xatirələrində Mahmud bəyin bir çox müharibələrdə iştirak etdiyi danışılır. Hətta bu hərb­lərin birində oğlu Heydər bəyi itirmiş, qayıdarkən qardaşını atasının yanında görməyən o biri oğlu Əbdürrəhman bəyin «Vay qardaşım, haralarda qal­dın?» deyərək ağladığını gör­dükdə qaşlarını çatan Mahmud bəy «Qadın ki­mi nə ağla­yır­san, sən Heydər ol, sən də qal!» demiş­dir. Ancaq xatirələrdə Mah­­mud bəyin də getdiyi son səfərdən geri qayıtma­yaraq Bel­qradda şəhid olduğu nəql edilir. O zamanlar Anadolu türkünün ta­leyi bu idi. Vergisi Mək­kəyə, Mədinəyə gedər, özü isə əksə­rən geri dön­mə­mək üzrə imperiyanın uzaq əyalətlərinə gön­də­rilərdi. Mahmud bəyə oğlu Əb­dül­rəh­man bəy, ona isə oğlu Hə­sən bəy xələf olmuşdur. Pəhləvanlı boy bə­yi ailəsinin nəsli bu­günə­dək davam etmişdir. Ailənin Mahmud bəyin ba­bası Ko­da­lak bəy­dən başlayıb zamanımızadək davam edən müfəssəl şə­cə­rəsi xüsusi kitabxana­mız­­dadır. Reyhanlı boy bəyi ailəsi də gü­­nümü­zə­dək da­vam etmişdir. Bu ailə İskəndərunda yaşayan, Xatayın ən tanınmış ailəsi olan Mürsəl oğullarıdır.