Оила психологияси

2-savol bayoni.

Er bilan xotin o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning o’ziga xosligi shundaki, u:

• 
  uzoq muddatga mo’ljallangan doimiy muloqot sirasiga kiradi;
  
• 
  bu munosabatlarning aksariyati diada shaklida ro’y beradi;
  
• 
  muomala va muloqotdan qoniqish bevosita nikohdan qoniqish uchun omil hisoblanadi.
  

Rus olimi A.I. Antonovning ta’kidlashicha, eng mustahkam nikohga sabab bo’lgan munosabatlarda ikkala tomon ham shaxs sifatida tobora takomillashib, sayqal topib, ularda o’zaro mehrga, bir-biriga yordam berishga ishtiyoq ortib boraveradi. Ko’plab o’tkazilgan tadqiqotlar bo’yicha olimlarning ta’kidlashlaricha, er-xotinlik aloqalari etuk inson uchun eng ahamiyatli va hayotiy zarur bo’lgan munosabatlardir.
Olimlarni qiziqtirgan muhim masala – mustahkam, baxtli nikohni tashkil etuvchi vosita nima ekanligini aniqlashdir. Shunisi xarakterliki, har bir inson o’z oldiga oila qurish, nikohga kirishni maqsad qilib qo’yar ekan, u avvalo, oila va nikoh borasida xalq orasida shakllangan tasavvurlarga tayanadi. Nikohga kirgan juftlik doimo nikoh tushunchasiga aloqador bo’lgan qat’iy doiralar va normalar dunyosida yashaydi, lekin har bir juftlikning hayoti o’zlarigagina aloqador bo’lgan o’ziga xos xufiyona, sirli olamdir. Zero, ikki individuallikning birlashuviga sabab bo’lgan his-tuyg’ular bir qarashda o’sha “xufiyonalik” sababli zarar ko’rayotganga o’hshaydi, ba’zan er va xotin bir-biriga nafaqat xarakter nuqtai nazaridan, balki tashqi ko’rinish bo’yicha ham o’xshab ketadi, deyishadi. Ikkinchidan, ayni shu birlik, o’xshashlik, “kirib ketishlik” erni ham ayolni ham jamiyatda o’ziga xos bir avtonomiyaga, jozibadorlikka erishib borayotganligining namoyon bo’lishiga turtki bo’ladi. Shu bois bo’lsa kerak, ijobiy hislar tufayli tashkil bo’lgan oilada sevish-sevilishning nafrat-agressiyaga almashinib ketishi ham oson kechadi. Arzimagan narsalar ham ba’zan ikkalasini urishtir qo’yishi mumkin. Bunday polyar, bir-biriga zid hissiyotlarning namoyon bo’lishi ayrim davrlarda unisi yoki bunisining kuchayib ketishiga ham sabab bo’ladi. Masalan, ayol farzand ko’rgan vaqtida, ko’proq chaqaloq bilan ovora bo’lib, eriga befarq qoladi, o’z navbatida unda ham ayoliga nisbatan befarqlik (hattoki, rashk, nafrat) hissi uyg’onishi, aksincha, muayan davrlarda esa ikkalasi Layli-Majnun bo’lishib, faqat bir-birining ishqida yonib yashashi ham kuzatilgan.
E.Shostrom (1994) er bilan xotin o’rtasidagi “ishqiy” pozitiv munosabatlarning quyidagi ko’rinishlarini bayon etadi:

• 
  bir-biriga bog’lanib qolish yoki o’zaro g’amxo’rlik qilish hissi. Bu shu qadar kuchli bo’lishi mumkinki, er-xotin boshqa bir insonga shunga o’xshash yaqin munosabatni his etmay qoladi. Natijada ba’zan o’g’lini qizg’angan qaynona kelini bilan turli narsalarni bahona qilib, nizo chiqaraveradi.
  
• 
  do’stlik – er va xotinning bir-birlarida eng nodir sifatlarni, jumladan, o’ziga xoslik va individuallikni tan olishni nazarda tutadigan hissiyot;
  
• 
  eros – sevgining romantik ko’rinishi bo’lib, er-xotinning bir-biriga nisbatan xissiy-jinsiy mayllarining kuchini belgilaydi;
  
• 
  empatiya esa, erning yoki xotinning o’z turmush o’rtog’iga doimiy g’amxo’rligi, uni tushunishi va kerak bo’lsa, altruistik fidoiyligini baholovchi hisdir;
  
• 
  o’zligini sevish, qadrlash – bir tomondan er-xotinning har qanday sharoitda o’zida eng afzal jihatlarni anglay olish va boshqa tomondan, kerak bo’lsa, yori tufayli o’z xohish-istaklarini jilovlay olish, fidoiylikni namoyon qilishga imkon beruvchi hissiyot.
  

E.Shostromning fikricha, “er va xotin vaqti-vaqti bilan bir-birlariga zug’um qilish, xafa qilishga ma’nan haqlidirlar”, lekin bunday munosabatlarning yakuni yaxshilik bilan tugashi, shu bahona bir-birlarini yanada yaxshi va yaqindan bilishlariga turtki bo’lishi kerak.
Er va xotin o’rtasidagi salbiy munosabatlarga asos bo’luvchi hissiyotlarga olimlar quyidagilarni kiritadilar:

• 
  achchiqlanish – oilaviy hayotda ko’p uchraydi, chunki u o’zaro g’amxo’rlik va bog’liqlik kamaygan sharoitlarda o’z-o’zidan paydo bo’ladi; F. Perlzning yozishicha, “Vaqti-vaqti bilan bir-biridan achchiqlanib turish – demak, bir-birini sevish va o’zaro muomalaga bo’lgan intiqlikdir”.
  
• 
  aybdorlik – o’zining qilmishi uchun o’ch olishday gap, ko’pincha bu hissiyot ataylab namoyon etiladi;
  
• 
  arazlash – turmush o’rtog’idan o’ch olish maqsadida namoyon etiladigan his-tuyg’u;
  
• 
  nafrat– turmush o’rtog’iga go’yoki dushmaniga qaraganday muomala qilish va bu yo’lda ba’zan uzoq vaqt gaplashmay qo’yish yoki ataylab o’zini yomonday ko’rsatishdir. Afsuski, bu hissiyot oilaviy hayotda tez-tez bo’lib turadi. Lekin u odamni ichidan zil ketishiga, ich-etini eb qo’yishiga olib keladi;
  
• 
  tanqid qilish – qo’rqoqlikka o’xshaydi, aniq munosabatlarning xarakterini namoyon etishga imkon bermaydi, Shostromning fikricha, bu hissiyot achchiqlanishga o’tgani ma’qul;
  
• 
  turmush o’rtog’idan yiroqlashish, ketib qolish – bu ham ma’lum ma’noda bir-birini nazoratda ushlashning bir ko’rinishi, lekin vaziyatni aniq oydinlashtirib olishga xalaqit beradi;
  
• 
  befarqlik – umuman munosabatlarni yashiruvchi xis bo’lgani uchun u aloqalarning yomonlashib ketishini tezlashtiradi, hattoki, bunda psixoterapevtik yordam berish ham mushkul bo’lib qoladi.
  

Shu kabi munosabatlar mohiyatan shaxslararo munosabatlarning ko’rinishlarini ifoda etadi.

Ya.Gozman, K.Xorni va boshqalarning yozishlaricha, faqat emotsional hissiyotlarga

tayangan er va xotin munosabatlari tobora vaqt o’tishi bilan oqilona hamkorlik va do’stlik, qon-qarindoshlik munosabatlariga aylanib boradi. Yu.Dubrovinning (2004) ta’kidlashicha, “Ko’pchilik nikohlarni baxtli ham baxtsiz ham deb atash mushkul, chunki ularda er-xotinlarning bir-birlarini sekin-asta tarbiyalab borishlari va taqdir taqozosi bilan bora-bora munosabatlar chuqurlashib, tushunish hissi va do’stona munosabatlar sayqal topib, u hattoki, romantik muhabbat darajasiga ko’tariladi”.