Oliy ta’lim va inovatsialar ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

O’zbekiston Respublikasida inklyuziv ta’lim tizimining joriy etilish masalalari.
O’zbekiston Respublikiasida nogiron bolalar bilan bog’liq tahlil va dastlabki baholash ishlari 
1966 yilda boshlangan.
Hozirgi kunda O’zbekistonda 250000 ga yaqin turli ko’rinishdagi nogiron bolalar (16 
yoshgacha) ta’lim olish ehtiyojiga ega. Nogiron bolalar uchun ta’lim bilan birgalikda maxsus 
xizmatlar tashkil etish lozim.
Ko’zi ojizlar, kar va eshitish nuqsoniga ega bo’lgan bolalar, poliyemiyelit bilan kasallanganlar, 
aqli zaif bolalar, nutqida nuqsoni bor va soqov bolalarga mo’ljallangan 86 ta maxsus ta’lim va 

---

aralash maxsus muassasalar, 982 ta maxsus bolalar bog’chalari mavjud.
O’zbskistonda maxsus ta’lim sohasida quyidagi tadbirlar amalga oshirilmoqda:

yordamga muhtoj bolalar uchun moslashuvchan va ko’p qirrali ta’lim tizimini yaratish;

mahalliy va mintaqaviy miqyosda maxsus ta’limning tobora oshib borayotgan ahamiyati 
asosida ta’lim boshqaruvini markazlashtirish; yordamga muhtoj bolalarga yoshlikdan 
toshhis qo’yish va kasalpiklarni aniqlash uchun sharoit yaratish;

milliy ta’lim standartlari asosida yordamga muhtoj bolalarga mo’ljallangon o’quv 
qo’llanmalar sifatini yaxshilash;
ta’pim muassasalarining moddiy-texnika bozasini mustahkamlash;

nogiron bolalar bilan ishlashga ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik 
aloqalarini kengaytirish;

ko’zi ojiz bolalar uchun mo’ljallangan turli kitoblar, metodologik adabiyotlarni chop 
ztish;

nogiron bolalarni maxsus aravachalar, eshitish moslamalari, ko’zoynaklar, sport 
anjomlari,ish asbob-uskunalari, kanselyariya mollari, maxsus mebellar va tibbiy 
uskunalar bilan ta’minlash;

maxsus talim sohasida kadrlar tayyorlash.
Hozirgi kunda qator ekologiq ijtimoiy va boshqa sabablarga ko’ra, shuningdeq homiladorlikdan 
keyingi patologik asoratlar natijasida bola rivojlanishi va birinchi navbatda, uning ongi, atrof-
muhit tahlili holda faoliyatini nazorat qilish va boshqarish funksiyalarining rivojlanish 
masalasini o’rganish muhimdir.
Ota-onalar qishloq sharoitida yordamga muhtoj bolalariga talab darajasida yordam ko’rsatish 
imkoniyatiga ega emas. Birinchidan, moddiy tomondan imkoniyat cheklanganligi, ikkinchi 

---

tomondan esa, yordamga muhtoj bolalarning go’dakligidan ulorning nuqsonlarini aniqlash uchun 
o’qituvchi va psixologlarning malakasi talab darajasida emas.
Tarbiyachilar, psixologlar, o’qituvchilarning maxsus defektologiyaga asoslangan o’quv 
dasturlarda olgan bilim va malakalari ularning maxsus guruhlordagi faoliyatlari davamida aniq 
tashhis qo’yish va sifatli davalashni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Inklyuziv ta’limning asosiy maqsadi — yordamga muhtoj bo’lgan bolalarga samarali bilim olish 
uchun sharoit yaratishdir.
Ushbu sharoitda yordamga muhtoj bolalarni integrasiyalash va reabilitasiya qilish, har bir 
bolaning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda ularga mos samarali inklyuziv talim turini 
tanlash lozim.
1996 yilning noyabr oyida YuNESKO ishlari bo’yicha O’zbekiston Milliy komissiyasi 
tashabbusi asosida Toshkentda «Maxsus ta’lim sohasida inklyuziv usullar» movzusida milliy 
o’quv dastur muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. 1998 yilning oktyabr oyida Buxoro shahrida 
ushbu mavzu bo’yicha mintaqaviy anjuman tashkil etilgan edi. Mazkur anjuman YuNESKO, 
YuNISEF (BMTning bolalar jamg’armasi), Butunjahon sog’liqni saqlash tashkiloti va Xalqaro 
mehnat tashkiloti bilan hamkorlikda amalga oshirilgan. Ushbu tadbirlar notijosida 2001 yilda 
O’zbekiston Xolq ta’limi vazirligi qoshida Inklyuziv ta’lim bo’yicha manba markazi tashkil 
etildi. Hozirgi kunga qadar ushbu markaz tomonidan bir necha o’quv seminarlari o’tkazildi va 
qator dasturlar amalga oshirib kelinmoqda.
2004.
yilning iyun oyida «Sen yolg’iz emassan» respublika jamoatchilik bolalar jamg’armasi 
tashabbusi asosida Toshkent shahrida «Yetim bolalarning ijtimoiy muhofozasi» 
mavzusida ilk bor xalqaro anjuman tashkil etildi. Ushbu anjuman doirasida nogiron 
bolalar uchun talim dasturlari ham muhokama etildi.
2005.
yilning may oyida Toshkent shahrida Respublika bolalar mjtimoiy moslashuvi markazi 
va «Sen yolg’iz emassan» respublika jomoatchilik bolalar jamg’armasi tomonidan 
«Ijtimoiy nochor bo’lgan bolalarga ko’mak berishning samarali shakl va usullari» nomli 
xalqaro forum o’tkazilgan edi. Ushbu forum tavsiyanomalari asosida YuNESKO ishlari 
bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy komissiyasi O’zbekiston Xalq ta’limi vazirligi 
bilan hamkorlikda YuNESKO tashkiloti rahnamoligida Osiyo va Tinch okeani 
mintaqasidagi madaniy markaziga (Tokio, Yaponiya) maxsus loyiqa taqdim etilgan edi. 
Ushbu YuNESKO markazi tomonidan «O’zbekistonda inklyuziv ta’limni joriy etish 

---

bo’yicha bog’cha va o’rta maktablarda tajribaviy guruhlar ochish» nomli loyiha qo’llab-
quvvatlandi va yaqin kunlarda amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda.
Loyihaning asosiy maqsadi nogiron bolalarda turfa xil malakalarni oshirish va ularning 
qobiliyatlorini barqaror rivojlantirish uchun sharoit yaratishdan iborat.
Ta’lim tibbiy va ijtimoiy xizmat bilan birgalikda olib boriladi. Oila va maqallada ota-onalar 
uchun profilaktika hamda reabilitasiya ishlari bo’yicha o’quv mashg’ulotlari tashkil etiladi. Ota-
onalar nogiron bolalarini tarbiyalash va ularning aqliy rivojlanishlarini rag’batlantirish bo’yicha 
pedagogik usullar, shuningdeq ularning mustaqil bo’lishlari uchun tengdosh sog’lom bolalar 
bilan muloqot qilishlari bo’yicha o’qitiladilar.
Loyiha to’qqiz bosqichdan iborat bo’lib, har bir bosqich quyidagi faoliyatlarni qamrab oladi:
1.
-bosqich: Respublika ta’lim markazi qoshidagi Maxsus talim bo’yicha manba markazida 
ko’chma ta’lim guruhi tashkil etiladi. Ko’chma ta’lim guruhiga texnik yordam ko’rsotish.
2.
bosqich: «Barqaror toraqqiyot uchun inklyuziv ta’lim» mavzusida milliy anjuman tashkil 
etish.
3.
bosqich: Xalq ta’limi vazirligining viloyat boshqormalori bilan hamkorlikda nuqson bilan 
rivojlanoyotgan bolalarni aniqlash bo’yicha tibbiy- psixologik-pedogogik komissiyani 
toshkil etish. Qo’shma guruh va sinflarda o’qitish moqsadida nuqson dorajosi me’yordon 
og’ishgon (3-7 yoshdagi) bolalarni aniqlash.
4.
bosqich: Uslubiy tavsiyanomalar, qo’llanmalar va dasturlarni nashr qilish.
5.
bosqich: Pedagog-tarbiyachilar, o’qituvchilar, psixologlarning qo’shma guruhlari va 
sinflarda bolalardagi nuqsonlarni tuzatish va rivojlantirishga yo’naltirilgan dasturlarini 
ishlab chiqish bo’yicha o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish.
6.
bosqich: Mavjud bolalar ta’limi muassasalarida, 2 ta bog’cha va 2 ta o’rta maktabda 
maxsus tajribaviy guruh tashkil etish, Texnik yordam ko’rsatish.

---

7.
bosqich: Maktabgacha inklyuziv ta’lim Ixtisoslashgan ishlab chiqilgan tajribalarni targ’ib 
qilish bo’yicha ilmiy-uslubiy, amaliy-mintaqaviy anjumanni tashkil etish.
8.
bosqich: Monitoring va baholash.
9.
bosqich: Moliyaviy hisobot.
Loyiha yordamga muhtoj bolalar, ularning ota-onalari, bog’cha pedagog- tarbiyachilariga 
qaratilgan.
Loyiha Respublika ta’lim markazi qoshidagi Inklyuziv ta’lim bo’yicha manba markazi 
tomonidan Toshkent Davlat pedagogika universitetining Boshlang’ich ta’lim va defektologiya 
fakulteti, YuNESKOning O’zbekistondagi vakolatxonasi va YuNESKO ishlari bo’yicha 
O’zbekiston Milliy komissiyasi, shuningdeq boshqa mutasaddi tashkilotlar bilan hamkorlikda 
amalga oshiriladi. Loyiha bir yil muddatga mo’ljallangan.
Inklyuziv ta’lim bo’yicha manba markazi 2001 yilda O’zbekiston Xalq talimi vazirligi 
huzuridagi Respublika ta’lim markazida tashkil etilgan.
Tashkilotning asosiyfaoliyati quyidagilardan iborat:

nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat ko’rsatuvchi o’qituvchi va tarbiyachilar uchun 
turli anjuman va o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish orqali O’zbekiston Respublikasi 
ta’lim tizimiga inklyuziv ta’limni tatbiq etish;

nogiron bolalar uchun o’quv darsliklarini yaratish;

nogiron bolalar uchun tajribaviy maydonlar barpo etish;

bola uchun alohida rivojlantirish rejasini yaratish;

pedagoglar va ota~onalarga maslahat xizmatini ko’rsatish;

uslubiy qo’llanmalar, tavsiyanomalar, maxsus maktablarda nogiron bolalar bilan ishlash 
rejasini yaratish;

---


yuridik faoliyat va ijtimoiy muhofaza bo’yicha ma’lumot bilan ta’minlash;

nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat yurituvchi jamoat va davlat tashkilotlari bilan 
hamkorlik qilish;

nogiron bolalar ta’limi sohasida mavjud kamchiliklarni ommaviy axborot vasitalarida 
yoritib borish;

xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish; maxsus ta’lim sohasidagi tajribalarni tatbiq 
etish.
Ta’lim sohasida yordamga muhtoj bolalarning tahsil olishlari hamisha jamiyatning diqqat 
markazida turgan dolzarb masala hisoblanadi. Shunday ekan, ularga ta’lim beruvchi pedagoglar 
va mutaxassislor malakasini oshirish, zarur zamonaviy qo’llanmalar, jihozlar bilan ta’minlash 
ham bu masalani hal qilish uchun qo’yilgan qadamlardan biri hisoblanadi.
XULOSA
Bugungi kunda eng dolzarb bo’lgan muammolardan biri, yani ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar 
bilan bog’liq, muhim vazifalar va tizimdagi holat xususidagi masaladir.
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng, barcha sohalarda bo’lgani kabi, bolalarni ijtimoiy 
himoyalash tizimida ham chuqur islohotlar va o’zgarishlar sodir bo’ldi.
O’zbekistonning huquqiy davlat sifatida rivojlanishi jarayonida Prezidentimiz har bir fuqaroning 
manfaatini himoyalashda uning jinsi, millati, irqi, yoshidan qat’i nazar qonun ustuvorligini 
taminlashni asosiy omil sifatida belgilaganlar.
Bugun yurtimizdagi har bir bolaga davlatimizning barcha haq-huquqlaridan to’liq 
foydalanadigan fuqarosi sifatida qaralishini takidlab o’tishimiz lozim. Xalq talimi vazirligi 
tomonidan bajarilayotgan islohotlarga davlat tomonidan ratifikasiya qilingan «Bola huquqlari 
to’g’risidagi Konvensiya» tamoyillari asos qilib olingan. Bu:

kamsitmaslik masalalari

yashash va rivojlanish

bolaning shaxsiy manfaati

---


bolaning dunyoqarashi
kabi jihatlarni o’z ichiga qamrab oladi.
Mazkur tamoyillarni amalda qo’llash jarayonida bu vazifaning oson emasligi bilinadi. Bu borada 
quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin:
Masalan, internat muassasalarida tarbiyalanayotgan bolalarning ko’pchiligini nogiron bolalar 
tashkil etadi. Xalqaro tashkilotlarning tavsiyanomalarida deinstitusiyalashda inklyuziv metodni 
asosiy usul sifatida tatbiq qilish kerak deyilgan. Xo’sh, kar o’quvchining uyidan uzoq,da 
o’qitilishi uning konvensiyadagi haq-huquqlarini buzadi, deyish mumkinmi? Biz «ha» deb javob 
beramiz. Chunki bolani «kamsitmaslik» tamoyili va oilasi bilan yashash huquqidan mahrum 
etayapmiz. Agar bolani uyiga yaqin joylashgan qishloq umumtalim maktabida 35 nafar o’quvchi 
talim olayotgan sinfda o’qishga qoldirsak bunda uning «shaxsiy manfaatlari» tamoyilini buzgan 
bo’lamiz. Bola bu yerda o’ziga yetarli etiborni ololmaydi. Maktabda defektologlarning yo’qligi 
uchun o’quvchi maxsus muassasadagidek talim ololmaydi, oqibatda rivojlanishda orqada qoladi 
va kasb egallashga tayyorlana olmaydi. Bundan tashqari, bu o’rinda bolaning «Shaxsiy fikri» 
tamoyili buziladi.
Xalq talimi vazirligi bilan hamkorlikda Resplika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi tomonidan 
borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, kar bolalarning 99 foizi umumtalim muassasalarida 
o’qishni xohlashmaydi Ijtimoiy himoyalash bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinlarda turgan 
Shvesiyada ham vaziyat xuddi shunday ekan. U yerda o’quvchilar alohida maxsus internatlarda 
o’qitiladi. Xuddi shu holni Respublikamizdagi aqli zaif o’quvchilarga mo’ljallangan maktab-
internatlarda ham kuzatish mumkin. Shu bois, deinstitusiyalashga, inklyuziv ta’limni kiritishda 
muhitni chuqur o’rgangan holda, ehtiyotlik bilan ish ko’rish zarur hisoblanadi. Zero, bizning 
asosiy maqsadimiz har bir bolaning o’z oilasida yashash va bolalar qatorida sifatli bilim olish 
haq - huquqlarini ta’minlashdan iboratdir. Buning uchun biz murrakkab masalalarni hal 
qilishimiz, bu ishni turli yo’nalishda olib borishimiz lozim.
Bolalarni ijtimoiy himoyalash yo’lida olib borilayotgan ishlarning samaradorligini oshirish 
uchun tatbiq etilayotgan dasturlarning doimiy monitoringini olib borish zarur. Bu yo’nalishda 
Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ham muhim ishlar amalga oshirilmokda. Xususan, himoyaga 
muhtoj bolalar guruhlarini ijtimoiy himoyalash monitoringini olib borish uchun tashkilotlararo 
ma’lumotlar tuzilib, viloyat, shahar, tuman xalq ta’limi, sorliqni saqlash hamda mehnat va 
aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo’limlari ishtirokida har bir nogiron bola bo’yicha ma’lumotlar 
banki tuzilgan. Xalq ta’limi bo’limlari xodimlari tomonidan har bir xonadon o’rganilib, nogiron 

---

bolalar aniqlab chiqildi. Natijada 4750 nafar bola o’qishga jalb etildi. Shuningdeq monitoring 
natijalari uzluksiz ta’lim tizimidagi ta’lim-tarbiyaviy va tibbiy xizmatni 6aholash, xato quyilgan 
tashhisni aniqlash, tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyalarning ish unumdorligini oshirish 
bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish uchun turtki bo’ladi. Vaziyatni o’rganish natijasida, bugungi 
kunda respublikamizda ta’limga jalb etilmagan bola deyarli yo’q, deb faxr bilan ta’kidlash 
mumkin.
Imkoniyati cheklangan bolalarning ta’lim olishida nihoyatda yuqori e’tiborni talab qiluvchi 
umuta’lim tizimining sohasi hisoblansa, imkoniyati cheklangan bolalar esa jamiyatning ijtimoiy 
qatlamidir, chunki ularning ko’pchiligi kam ta’minlangan oilalarda voyaga yetganlar.
Inklyuziv ta’lim - bu imkoniyati cheklangan bolalarni barcha zaruriy vositalar bilan ko’pchilik 
bolalar uchun amalga oshiriluvchi ta’lim tabirlariga jalb etishdir. Shundagina imkoniyati 
cheklangan barcha bolalar jamiyat hayotida faol ishtirok etishga erishishlari mumkin.
Inklyuziv ta’lim nafaqat ta’lim borasida, balki bolalarning ma’naviy va jismoniy o’sishlari, 
shuningdek vositalarni iqtisod qilish borasida ham samaralidir.