Oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti t a r I x f a k u L t e t I
§ 2.3. XIX asrda Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
| § 2.3. XIX asrda Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari
Xiva xonligining qo‗shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o‗rganish uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko‗rib chiqsak maqsadga muvofiq bo‗ladi. Sababi, O‗rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy aloqalari so‗nggi o‗rta asrlarda yildan – yilga tobora jadallashib borganligi va Rossiya tovarlari O‗rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston , Eron va boshqa mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi. Demak, Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar o‗rnatgan, hattoki u Rossiyaning sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat ham bo‗lgan. Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali sharq davlatlariga jo‗natgan savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz uchun manba vazifasini o‗taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayoti haqida batafsilroq malumotlar talayginadir. Masalan: N.A.Xalfin Rossiyaning O‗rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning muhum rol o‗ynashini ta‘kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga borishgan, u erda buxoro tovarlari va chet el mollarini olib Orengburg, qirgiz cho‗llari orqali, yoki Mang‗ishloq va Kaspiy dengizi orqali Astraxanga borishgan 75 . O‗rta Osiyo bilan Hindiston va Afg‗oniston o‗rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari to‗g‗risida XIX asrning 30-yillari boshlarida maxfiy topshiriq bilan Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko‗p xarakterli ma‘lumotlar beradi. A.Borns Astrobod bilan Xiva savdo aloqalari yo‗lning notinchligi va doimiy hujum xavfi tufayli unchalik taraqqiy etmaganligini bayon qiladi. Astrobodga bir yilda bitta yoki ikkita Xiva karvoni kelgan bo‗lib, ularning har birida 80 yoki 100 tuya yuk keltirilgan. Borns xabariga ko‗ra, Xiva bilan Astrobod oralig‗i karvon uchun xatarli bo‗lganligi sababli savdo karvonlari Kaspiy dengizining sharqiy qirg‗oqlari bo‗ylab yurgan 76 . XIX asrning 30-yillari boshlarida O‗rta Osiyo bozorlarida ingliz va rus tovarlari o‗rtasidagi raqobat tobora kuchaya boradi. Shu davrlarda ingliz tovarlari Afg‗oniston orqali O‗rta Osiyo xonliklariga, rus tovarlari esa O‗rta Osiyo xonliklari orqali Afg‗onistonga ko‗proq kirib kela boshlaydi. Natijada afg‗on savdogarlari xalqaro savdo munosabatlariga tobora keng jalb qilina boshlangan. A.Borns xabariga ko‗ra, afg‗on savdogarlari rus yarmarkalariga ham tashrif buyurishgan. Buxoro savdogarlari afg‗on savdogarlarining ingliz tovarlarini O‗rta Osiyo bozorlariga olib kelayotganligidan narozi bo‗lishgan 77 . 1838 yilda Qandahor, G‗azna, Kobul, Qunduz, Balx, Buxoro kabi Xiva karvonsaroylari ham nil bo‗yog‗iga to‗lib ketgan. Ma‘lumotlarga ko‗ra 1838 yil Buxoro bozorlarida nilning pudi ikki tillo-yu to‗rt yoki besh tangadan sotilgan. Lekin o‗sha yillardagi bo‗yoqlar sifati avvalgilardan ancha past bo‗lgan ekan. Shuning uchun nilning narxi tushib ketgani rost emish. Bundan avg‗on savdogarlari sezilarli zarar ko‗rishgan. 1838 yili har bir tuya yukdan (16 pud) bir tillodan zarar ko‗rilgan ekan 78 . 75 Хаlfin N.А. Rоssiya i хаnstvа Srеdnеy Аzii (pеrvаya pоlоvinа XIX v.). M., 1974. 76 Bоrns А. Putеshеstviе v Buхаru. CH. III. M., 1949. c. 172. 77 Sоkоlоv А.YA. Tоrgоvаya pоlitikа Rоssii v Srеdnеy Аzii i rаzvitiе russkо-аfgаnskiх tоrgоviх оtnоshеniy. T. 1971. s. 38. 78 Svеdеniya о prоizvеdеniyaх i tоrgоvlе Buхаrii. Vir. iz jur. «Mаnufаkturа i tоrgоvlya». 1840. Хmir kоl. Srеdnyaya Аziya. T. 1. Orenburg general-gubernatori Perovskiy ham afg‗on savdogarlarining Buxoro va Xivaga ko‗plab ingliz tovarlarini olib kelayotganligini e‘tirof qilib, ularni rus tovarlariga nisbatan ancha past narxlarda sotayotganligidan mamnun bo‗lgan. Biroq, shunga qaramasdan ingliz tovarlarining xaridorlari kam. Buning sababi afg‗onlar ingliz tovarlarini Buxoro va Xiva tovarlariga ayirbosh qilmasdan, faqat naqd pulga sotishadi, deb ta‘kidlagan edi 79 . Afg‗onistonning ichki va tashqi tranzit savdo aloqalarida mamlakatda yashovchi afg‗on savdogarlari kabi tojiklar, hindlar va eronlik savdogarlar katta rol o‗ynagan. Ko‗chmanchi afg‗on qabilalari hisoblangan povinda vositachi rolini bajargan. Elfinston ma‘lumotiga ko‗ra, povinda orasida XIX asr boshlarida 3000 f.sterl. boylikka ega bo‗lgan bir nechta savdogarlar bo‗lgan. Ular O‗rta Osiyo bilan Hindiston o‗rtasida hamkorlik qilgan. XIX asrning 40-yillarida Rossiyada Xiva xonligi haqida bir qator maqolalar e‘lon qilina boshlaydi. Jumladan, 1840 yilda e‘lon qilingan G.Gilmersenning ―Xiva, v nineshnem svoem sostoyanii‖ maqolasida Xivaning Afg‗oniston bilan savdo qilishi, hattoki, Xivada 15 afg‗on oilasi yashaganligi, ular asosan savdo qilish uchun Xivaga kelishganligi, ba‘zilari tabiblik bilan ham shug‗ullanganligi ta‘kidlangan 80 . U makolada karvonlardan boj solig‗i pul bilan olinishi va aniq soliq miqdori belgilanmaganligi, soliq avval Urganchda, keyinchalik Xivada olinganligini xabar kiladi. U xonlikning qovun, tarvuz, qovoq, sariq va oq sholg‗om, turup, sabzi, qand, no‗xot, piyoz, turk loviyasi, bodring, kartoshka kabi ekin turlari haqida ma‘lum kilib, Xivaning ho‗l mevalarga boy emasligi sababli juda qimmat bo‗lganligini va uni faqat badavlat kishilar sotib olishganligini ta‘kidlagan. Mayiz va jidda Mashhaddan keltirilgan va u aroq tayyorlashda ishlatilgan. Bir pud Eron mayizi 16 tanga (8 rub.) turgan. Mahalliy uzumdan kuchsiz aroq tayyorlangan va uning bir shtofi (chelakning o‗ndan bir qismiga barobar keladigan vino, aroq o‗lchovi va shu miqdordagi aroq, vino) 5 tanga turgan. Bir funt olma Xozaraspda 79 Sоkоlоv А.YA. O‘shа аsаr. s.38. 80 Gilmеrsеn G. Хivа v ninеshnеm svоеm sоstоyanii. Vir. «Оtеchеstvеnniе zаpiski». 1840. s. 105. taxminan 10 kop. bo‗lgan, tarvuz va qovunlar arzon bo‗lib, katta qovun 3 kop.dan 5 kop.gacha sotilgan. Gilmersen Xiva qo‗shinlari qilich, nayza, miltiq bilan qurollanganligi, sardorlari sovut kiyganligi, sovut Erondan keltirilganligini ta‘kidlagan 81 . 1840 yilda bosilib chiqqan iikinchi maqolada Xivanig ichki va tashqi savdo aloqalari to‗g‗risida ma‘lumot berilgan. Mamlakat ichki savdosi unchalik muhim bo‗lmay, unda asosan g‗alla va mayda narsalar, qullar sotilganligi xabar qilingan. Mazkur maqolada Xiva butun Osiyoning savdo yo‗llari kesishgan joyda joylashgan, undan Hindiston, Xitoy, Eron, umuman Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlariga boradigan yo‗llar boshlanadi, deb uning geografik jihatdan qulay ekanligini e‘tirof qila turib, yana Xivaning cho‗l zunasida joylashganligi uchun o‗zining mahsulotari bilan keng savdo qilolmaydi, deb qo‗shib qo‗yilgan. Xiva Rossiyaga boradigan hamma qisqa savdo yo‗llari kesishgan joyda joylashgani uchun Osiyo tovarlari uchun ombor vazifasini o‗taydigan joy bo‗lib qolgan. Sartlar Osiyoning turli joylaridan tovarlar sotib olib, ularni Orenburg va Astraxanga etkazib bergan va u erda o‗z tovarlarini yupqa movut, barxat, kumush, tillo, qand, igna, ustara, pichoq, yupqa bo‗z, ko‗zgu, qog‗oz, mis, qo‗rg‗oshin va cho‗yan idishlar, hamda boshqa Evropa tovarlariga ayirbosh qilgan 82 . 1840 yillarda Buxoroda bo‗lgan Xanikov Buxoroning Xiva bilan savdo munosabatlari haqida ma‘lumotlar qoldirgan. Amudaryodan yozda o‗tish qiyinligi sababli Buxoro Xivaga kuzning oxirlari va qishda savdo karvonlari jo‗natgan. Xivadan Buxoroga asosan olma va oshlanmagan teri keltirilgan. Muallifning yozishicha, faqat shu ikki tovar bilan Buxoroda savdoni davom ettirish qiyin, shuning uchun xivaliklar Orenburgdan cho‗yan va teri buyumlarini ko‗proq sotib olib Xivaga keltirishgan. Rus metal buyumlarining bir qismi Buxoroga ham olib borilgan 83 . Xiva xonligi haqidagi ma‘lumotlardan biri 1843 yili «Manufaktur i 81 O‘shа аsаr. s. 117, 121. 82 Хivа, ili gеоgrаfichеskое i stаtistichеskое оpisаniе Хivinskоgо хаnstvа, sоstоyashеgо tеpеr v vоynе s Rоssiеy, zаimstvоvаnnое iz rаzniх оtеchеstvеnniх i inоstrаnniх pisаtеlеy, s izоbrаjеniyami kоstyumоv i vidа gоrоdа Хivi. M.: 1840. s. 79. 83 Хаnikоv N. Оpisаniе Buхаrskоgо хаnstvа. SPb., 1843. torgovlya» jurnalida nashr qilingan maqola hisoblanadi. Unda yozilishicha, Rossiya, Eron, Qo‗qon va Buxorodan metal buyumlar: qo‗rg‗oshin, mis, temir, cho‗yan oladi. Xiva tovarlari tuya va kemalarda suv yo‗li orqali Rossiya, Eron va Buxoroga olib borilgan. Maqolada 1837 -1838 yillardagi tillo va kumush tangalar kursining muntazam o‗zgarib turishi haqida ma‘lumot beriladi. Xabardan Xivada muomalada bo‗lgan pullar kursi haqidagi ma‘lumot ham o‗rin olgan. Unda yozilishicha Xivada tillo pul zarb qilingan. 1 tillo 26-35 tanga yoki 15 rub.ga teng kelgan, 2 tanga (kumush pul) 1 abbosiy chaqaga teng kelgan, 1 abbosiy 1 rub.ga tenglashtirilgan. Demak, 1 tillo qiymat jihatidan 15 rub.ga mos kelsa, u holda 1 tanga 50 rus kop.ga to‗g‗ri kelgan. O‗sha paytda tillo va mis narxi oshib ketgan, ammo Erondan olinadigan kumush narxi pasayib ketgan ekan, tillo 15 rub.ga ko‗tarilgan. Mazkur makolada Xiva orqali Rossiya Eron va Buxoro bilan savdo qilishi va Xivadan ketadigan tuyadan bir zolotnikdan, Xivaga kirib keladigan tovarlardan esa 1/40 miqdorda soliq olinishi xabar qilingan. Bozorlarda va savdo bo‗ladigan joylarda boj solig‗i olingan. Sotilgan tuya uchun xazinaga 3 rub., ot, ho‗kiz va qoramol uchun 1 r,, qo‗ydan 50 kop. soliq olingan 84 . G.I.Danilevskiyning «Opisanie Xivinskogo xanstva‖ asaridagi ma‘lumotlar orasida Xivaning Qo‗qon kabi Hirot va Mashhad bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri savdo aloqalariga ega emasligi, vaholanki, savdo karvonlari Erondan to‗g‗ri Marv orqali o‗tib, Xiva xonligining hech qaerida to‗xtamay to‗g‗ri Buxoroga o‗tib ketishi qayd etilgan. U Xiva xonligi haqidagi barcha ma‘lumotlarni tahlil qilib, Xiva uchun yagona va mumkin bo‗lgan savdo Rossiya bilan savdodir, degan xulosaga kelgan. Xivaliklar o‗zining karvonlirini rus tovarlari bilan to‗ldirib Xivaga olib ketishi mumkin, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar kabi, G.I.Danilevskiy Xivada musulmon savdogarlardan 2%, rus savdogarlaridan 5% boj solig‗i olinganligini ta‘kidlaydi. Masalan deydi u, 1842 yil Rossiyaga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar 700000 rub.gacha etgan bo‗lib, boj solig‗i 35000 rub.ni tashkil qilgan 85 . 84 Svеdеniya о Хivinskоm хаnstvе. Vir. iz jur. ―Mаnufаktur i tоrgоvlya‖. 1843. Хmir. kоl. T. 9. S. 105, 129, 130, 149.‖ 85 Dаnilеvskiy G.I. Оpisаniе Хivinskоgо хаnstvа. ZIRGО, 1851. Kn.: 5. s. 136. 1850-54 yilarda Rossiyaga Buxorodan Orenburg va Troitsk orqali 1193 r. 43 k.lik jami 60 p. 51 f., Toshkentdan Troitsk orqali 21300 r.27 k.lik 1,317p. 34 f. choy keltirilgan. Demak, choy asosan Xitoydan Toshkent orqali Rossiyaga ko‗prok keltirilgan ekan. 1853 yilda Xivadan Rossiyaga 160 r.s.ga 4 pud indigo keltirilgan 86 . P.Nebolsin ma‘lumotlariga ko‗ra, XIX asr o‗rtalarida Xiva Eron va Buxoro bilan savdo qilgan bo‗lib, Erondan, deyarli birgina Mashhaddan Xivaga uzunligi 36 arshin (0,711 metrga teng uzunlik o‗lchovi), ya‘ni 25 metr) va eni 11-12 vershok (4,4 sm ga barobar uzunlik o‗lchovi) ya‘ni 48,4-52,8 sm lik) mayda gullik va qirg‗oqlari yashil yirik guldastali chit o‗ramlari keltirilgan. Bunday chitlarning bir bo‗lagi 1,5 tillodan 2 tillagacha sotiladi. Bu tovarlar evaziga Xiva Eronga tanga pul, rus va mahalliy charm, rus movuti, xiva ipagi, kunjut va boshqa buyumlarni chiqaradi. Xivaga Koshg‗ardan Qo‗qon orqali ko‗k choy keltirilgan 87 . XIX asr 70-yillarida nashr qilingan maqolada Xivaning Astrobod bilan savdo aloqalarida yovmud turkman qabilasi faol ishtirok etgan bo‗lsa, cho‗l orqali Mashhad Buxoro savdosida esa tekya turkman qabilalari qatnashganligi hikoya qilinadi. Cho‗l xududlaridan Xivaga va u erdan Buxoroga asosan qullar, otlar, tuyalar, qo‗ylar, gilamlar, kiygiz va mayda qaqir-ququrlar olib borilgan. Qullar fakat pulga sotilgan, kolganlari esa ayirbosh qilingan. Xiva va Buxorodan g‗alla, qo‗zi terisi, rus metal buyumlari va ip gazlamalar turkman qabilalariga chiqarilgan 88 . Xiva va cho‗l xududlari orqali savdo aytaylik asrlar davomida davom etib kelmaganda edi, XIX asrning 70-yillarida bu darajadagi savdo haqida gap bo‗lishi ehtimol edi. Xulosa shulkim, Xiva va Turkmanlar yurti o‗rtasidagi savdo o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lganki, buni sotiladigan tovarlar ro‗yxati ham tasdiklaydi. Xivaning Astrobod bilan savdosi esa yovmud qabilalari orqali amalga oshirilgan bo‗lib, yovmud turkmanlari 100-150 tuyada taroq uchun ishlatiladiga qoraqayin 86 Grigоrеv V.V. Rаzbоr sоchinеniya P.I.Nеbоlsinа: ―Оchеrki tоrgоvli Rоssii s Srеdnеyu Аziеyu‖.1856. s. 175. 87 Nеbоlsin P. Оchеrki tоrgоvli Rоssii s strаnаmi Srеdnеy Аzii, Хivоy, Buхаrоy i Kоkаnоm. SPb., 1856 88 Nаshi slsеdi v Srеdnеy Аzii. Хivа i Turkmеniya s bоlshоyu kаrtоyu. SPb., 1873. s. 34. daraxti va unchalik ko‗p bo‗lmagan neft keltirishgan. Eronga chegaradosh turkmanlar ot, tuya, qo‗y, gilam, to‗z, neft chiqargan, uning o‗rniga Erondan qurol, yog‗och, porox, tamaki, bo‗yok va mevalar keltirilgan 89 . Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko‗rsatmalari, fundamental asarlar, hamda rus axborotida e‘lon qilingan maqolalar bizga Xiva xonligi haqida, qolaversa xonlikning tashqi iqtisodiy aloqalari to‗g‗risida muhim ma‘lumotlarni berishi bilan hanuzgacha o‗z qadrini saqlab qolmoqda. Ko‗rib o‗tganimizdek, Xiva xonligi XIX asrda Rossiya bilan juda yaqin savdo-iqtisodiy munosabatlariga kirishgan. Xonlik an‘anaviy savdo aloqalarini davom ettirgan holda Buxoro, Eron va Hindiston bilan ham munosabatlarni jadallashtirgan. Hattoki, xonlik Rossiya bilan sharq davlatlari o‗rtasidagi savdo munosabatlarida vositachi davlat vazifasini ham bajargan. Biroq Rossiya O‗rta Osiyoni bosib olish maqsadlarida Angliya manfaatlari bilan to‗qnash kelib qoldi. 1764 yili Hindistondan Fransiyani siqib chiqarilib, uning mustamlakasiga aylantirilishi natijasida Buyuk Britaniya «nigohini» O‗rta Osiyoga qaratilishi Rossiyani tashvishga solib qo‗ydi va bu ikki imperiya o‗rtasida o‗zaro raqobat ko‗chaydi. Inglizlar josuslik maqsadlarida 1824 yili Markfordni, 1831 yili A. Byornsni Buxoroga, 1843 yili kapitan Ebbortni Xivaga, Volerni Buxoroga yuborib, O‗rta Osiyo to‗g‗risida ma‘lumotlar to‗play boshladilar. 1838-1842 yillarda ingliz- afton urushlari natijasida mag‗lubiyatga uchrasada O‗rta Osiyo bozorini qo‗lga kiritish maqsadidan voz kechmagan edi. Angliya hukumati 1841-1842 yillarda o‗z maqsadlarini ko‗zlab Rossiyaning O‗rta Osiyoni istilo qilishining oldini olish maqsadlarida Stoddart va Kannolini xonliklariga maxsus missiya bilan yubordi. Xonliklarning harbiy kuchlarini birlashtirishga Qo‗qon va Xiva xonlari (Sheralixon va Olloqulixon) rozi bo‗lishdi. Buxoro amiri Nasrullaxon esa ingliz elchilarini qatl qildirdi. Chor Rossiyasi va xonliklar o‗rtasida nifoq urug‗ini sochib, undan ustakorona foydalandi. Podsho Rossiyasining O‗rta Osiyoni tezroq eg‗allashidan asosiy maqsadlari nimalardan iborat edi? 89 O‘shа аsаr. 123-b. 1. Bu davrda Rossiya - G‗arbiy Evropa mamlakatlari va AQSHdan iqtisodiy jihatdan orkada qolayotgan edi: 1860 yil Rossiya Fransiyadan 7,2 barobar, Gyormaniyadan 9 barobar, Anliyadan 18 barobar kam sanoat mahsuloti ishlab chiqargan edi. Ishlab chiqarilgan mahsulotining sifati past, tannarxi esa yuqori edi. SHu sababli rus tovarlari Evropa bozorida raqobatga bardosh beraolmas edi. Rossiya uchun yangi bozor tekin xom-ashyo manbai kerak edi. 2. 1855-1857 yillardagi Qrim urushida Rossiyaning mag‗lubiyatga uchrashi natijasida Bolqondagi «orzusini» amalga olmaganligi O‗rta Osiyoning ahamiyatini yanada oshirdi. Ikkinchi tomondan urushda Angliyani Turkiya tomonidan turib Rossiyaga qarshi urushganligi uchun «otni qamchilab O‗rta Osiyoni bosib olish unga dimlomatiya tarsakisini» bermoqchi bo‗ldi. 3. AQSHdagi 1861-1862 yildagi fuqarolar urushi natijasida Amerika paxtasini Evropa va Rossiyaga kelmay qolishi natijasida Rossiya engil to‗qimachilikni qiyin ahvolga solib qo‗ydi. Natijada Rossiyaning O‗rta Osiyoga nisbatan tajovuskorlik harakati tezlashdi. O‗rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olinishi istilochilik va bosqinchilik harakati edi. Chor Rossiyasining O‗rta Osiyoni bosib olish harakatlarini 3 davrga bo‗lish mumkin. Birinchi davr: Chor Rossiyasining O‗rta Osiyoni bosib olish harakatlari XVIII asr boshlarida boshlangan edi. Birinchi intilish podsho Petr 1 zamonida 1714-1717 boshlangan edi. Ilk bor buyuk davlatchilik nuqtai-nazaridan turib O‗rta Osiyoning boyliklariga ko‗z olaytirgan Petr 1 edi. SHu maqsadda 1714 yili Preobrajenskiy polkining poruchigi knyaz Aleksandr Bekovich-CHerkasskiy boshchiligida yuborilgan ekspeditsiya Kaspiy dengizining Sharqiy kirgoklarini o‗rganib, Krasnovodsk kultigida istehkom qurishi, Xiva xonligiga etib borib xonni rus fuqaroligiga o‗tishga undashi, undan Buxoroga o‗tib amirni ham Rossiya panoxiga o‗tkazishi kerak edi. Amalda ekspeditsiya Krasnovodsk qo‗ltig‗ida 3 ta istehkom qurdi. Askarlarni bezgak va boshqa kasalliklar bilan qirilib ketishi natijasida ekspeditsiya 1716 yili Astraxanga kaytib ketishga majbur bo‗ldi. Kapitan Ivan Buxgols boshchiligidagi ikkinchi ekspeditsiya 3727 piyoda 617 ta otliq, 2000 kazak askarlar, 230 dengizchi va 22 ta to‗p bilan 1715 yilning boshida Tabolsk yo‗liga chiqib Irtish daryosi bo‗ylab suzib bordi va Yalishev qo‗li yonida qal‘a qurdi. Ekspeditsiyami janubga yurishga qalmiqlarning hujumi yo‗l qo‗ymadi va qaytishda 1716 yili Omsk qal‘asini qurib qoldiradi. Ikkala ekspeditsiya ham o‗z oldiga qo‗yilgan vazifalarni to‗liq bajara olmadi. 1717 yilda poruchik Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi yangi tuzilgan ekspeditsiya Orol dengizining - G‗arbiy sohili bo‗ylab Amudaryo orqali Xivaga etib SHerg‗ozixon bilan muzokaralar olib boradi. Sherg‗ozixon xiyla ishlatib ekspeditsiya a‘zolarini qirib tashlaydi. Bekovich-Cherkasskiyning boshini esa Xiva bozori darvozasining tepasiga osib qo‗yadilar. Qurilgan qal‘alarni esa turkmanlar buzib tashlashadi. Shunday qilib, Petr I ning qabih niyatlari shu tariqa amalga oshmay qoladi. Petr I Buxoro xonligini o‗ziga tobe qilish maqsadida 1718 yilda elchi F. Benevenini maxsus topshiriqlar bilan Buxoroga yuboradi. Podsho josus elchi orqali xonlikning iqtisodiy, harbiy, fuqarolik va diplomatik ahvoli haqida etarli tasavvurga ega bo‗lmoqchi edi. F. Beneveni 1721 yilda Buxoroga etib kelib, o‗z faoliyati davomida turli ma‘lumotlarni podshoga etkazib ham turdi. Bu vaqtda ya‘ni, XVIII asrning birinchi choragida ko‗chmanchi Qozoqlar Yoyiq daryosi va Kaspiy dengizidan Xiva xonligi chegarasiga bo‗lgan ulkan hududda Katta, O‗rta va Kichik juzga bo‗lingan holda istiqomat qilar edilar. Qozoq sultonlari o‗rtasidagi o‗zaro urushlar ularni tobora zaiflashtirayotgan edi. SHu hududda yashagan qalmiqlar ham tez-tez Qozoqlar ustiga yurish qilib, qonli to‗qnashuvlar bo‗lib turar edi. 1723 yildagi ocharchilik Qozoqlarga yana qimmatga tushdi. Ular nochor axvolda tashkaridan yordam kutdilar. Kichik juz oqsoqoli Abulxayrxon 1730 yilga kelib . Rossiya davlatiga murojaat qilib, o‗z juzining Rossiya panoxiga olishini suradi va 1732 yilda kichik juz Rossiya imperiyasi himoyasiga o‗tdi. Abulxayrxon chul orqali O‗rta Osiyoga o‗tadigan va u erdan qaytadigan rus savdo karvonlarini talonchilik hujumlaridan himoya qilishni o‗z zimmasiga oldi. Keyinroq 1739-1740 yillarda O‗rta juz, 1747 yilda Katta juz ham Rossiya tobeligiga olindi. Kichik, O‗rta va Katta juzlarning Rossiya tobeligiga o‗tishi bilan rus hukumatining O‗rta Osiyo tomon harakat qilishi uchun qulay imkoniyat yuzaga keldi. Ikkinchi davr: Chor Rossiyasi, uning keyingi podsholari to XIX asrning ikkinchi yarmigacha asosan o‗zining elchilarini josus sayyohatchilarni yuborish orqali Osiyoning tabiatini, boyliklarini, harbiy, iqtisodiy imkoniyatlarini" o‗rganishga kirishadi. Birgina Nikolay I podsholigi (1833-1855) va Aleksandr II podsholigi (1855-1881) davrlar Qozog‗istonda 103 ga yaqin harbiy qal‘a va tayanch punktlari quriladi. 1840 yilning noyabrida Orenburg gubernatori general- mayor V. A. Perovskiy 2 ta zambarak, 40 ta arava, hamda 5000 piyoda askar, 10000 tuyadan iborat harbiy askari bilan Xivaga qarshi yurish boshladi. Biroq cho‗ldagi qattiq sovuqlar, kiyim-kechak va suvni. etishmasligi natijasida kasallik ko‗payadi. Petrovskiy esa orkaga kaytib ketishga majbur bo‗ladi. Endi Rossiya xonliklar bilan diplomatik (ko‗prok josuslik maqsadida) va savdo aloqalarini kuchaytirishga harakat qila boshladi. Shu bilan bir vaqtda Rossiya barpo etilgan istehkomlarda urush uchun zarur bo‗lgan qurol-aslaha,oziq-ovqat zahiralari, bosqinchilik uchun yurishlarda qo‗l keladigan barcha zaruriy ashyolarni tayyorlab bordi va XIX asrlarning ikkinchi yarmida faol harakatlarni boshlab yubordi. Bu uchinchi davr 1852 yildan boshlandi. Xiva - Rossiya munosabatlarida muhim jihat shunda ediki, o‘zaro savdodan har ikkala davlat ham birdek manfaatdor edi. Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan savdo yo‘llari xavfsiz edi. Shuningdek, Xiva xonligida Rossiya zavod va fabrikalari ishlab chiqargan tayyor iste‘mol tovarlariga ehtiyoj baland edi. Ayni paytda Rossiya Xiva xonligjga o‘z tovarlarini sotadigan bozor deb qarar edi. Rossiya tovarlari Yevropaning ilg‘or davlatlari tovarlari bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu juda muhim edi. Ikkinchidan, Xiva xonligi, Rossiya sanoati uchun zarur xomashyo mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib beruvchi o‘lka ham hisoblanardi. Biroq har ikki davlat o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarining qaror topishiga to‘sqinlik qilgan omillar ham mavjud bo‘lgan. Bular: savdo karvonlariga hujum qilish xavfming mavjudligi, har ikki taraf tomonidan Kichik juz qozoqlarini va qoraqalpoqlarni o‘z fuqarolari deb hisoblashlari; shuningdek, har ikki tomonning o‘zaro savdodan olinadigan boj hajmi masalasida uzoq vaqt bk to‘xtamga kela olmaganliklari bilan bog‘liq edi. N. Muravyov ekspeditsiyasi.Rossiya hukumati - 1819- yilda Xivaga rus armiyasi zobiti N. Muravyovning ekspeditsiyasini jo‘ natdi. Ekspeditsiyaning maqsadi turkmanlar yerini, Xiva xonligining turkmanlar bilan munosabatini hamda yangi savdo yo‘li ochilishi (Xiva - Turkmanlar yeri - Kaspiy dengizining sharqiy qirg‘og‘i - Boku - Astraxan) istiqbollarini o‘rganish edi. Ekspeditsiya dastlab turkmanlarning yovmut qabilasi joylashgan hududda bo‘ldi. Yovmutlarning Rossiya fuqaroligiga o‘tish istaklarini o‘igandi. Shundan so‘ng N. Muravyov Xivaga yo‘1 oldi va Rahimxon qabuliga kirishga ham muvaffaq bo‘ldi. Biroq Xiva xoni savdo yo‘lining o‘zlashtirilishiga rozi bo‘lmadi va o‘rta Osiyoning boshqa xonliklari bilan munosabatlarida Rossiya harbiy yordamiga tayanish mumkinligi haqidagi taklifni ham rad etdi. Chunki Muhammad Rahimxon Rossiyaning yovmut qabi-l lasini o‘z ftiqaroligiga qabul qilish istagi tagida aslida nima yotishini anglab yetgan edi. Bundan tashqari, Rossiya hukumatining savdo karvonlari xavfsizligini ta‘minlash bahonasida chegarada mustahkam istehkomlar qurish haqidagi rejalari Xiva hukmron doiralarini cho‘chitib ham qo‘ygan edi. S. Sialkovskiy va V. Peijovskiy ekspedisiyalari. Rossiya hukumati savdo karvonlari xavfsizligini ta‘minlash maqsadida qo‘riqchi harbiy qism ajratishga qaror qildi. 1824- yilda Orenburg savdogarlari S. Sialkovskiy boshchiligidagi harbiy qism hamrohligida yo‘lga chiqdi. Bu savdo karvoni Buxoro amirligiga borishi kerak edi. 1825- yilning yanvar oyida karvon Xiva qo‘shini qarshiligiga uchradi. Xiva amaldori karvonning Buxoroga emas Xivaga yuborilishini talab qildi. S. Sialkovskiy bu talabni rad etdi va orqaga qaytishga qaror qildi. Xiva qo‘shini Buxoroga olib boradigan savdo yo‘lini bekitib qo‘ydi. Bu hodisa Rossiya- Buxoro savdo aloqalariga katta ziyon yetkazish xavfmi tug‘dirdi. Xiva-Rossiya munosabatlari keskinlashgan bir sharoitda Muhammad Rahimxon I vafot etdi. Taxtga o‘g‘li Olloqulixon o‘tirdi. U Xiva-Rossiya munosabatlaridagi keskinlikni yumshatishga urindi. 1826-1829- yiUardagi Eron - Rossiya va 1828-1829- yillardagi Rossiya- Turkiya urushi Rossiyani Xiva bilan munosabatlarini yanada keskinlashtirishdan o‘zini tiyishga majbur etdi. Bu orada Buyuk Britaniya razvedkasi o‘rta Osiyo xonliklariga suqulib kira boshladi. Shunday sharoitda Buyuk Britaniya tovarlarining xonliklar bozorini to‘ldirish xavfi ham vujudga keldi. Bundan tashqari, Eron bilan urush oqibatida Rossiya-Eron savdo-sotiq ishlarining ahvoli yomonlashdi. Bunday paytda o‘rta Osiyo xonliklari bilan savdosotiqni har qachongidan ko‘ra rivojlantirish dolzarb masalaga aylandi. Ayni paytda, Rossiya hukumati rus asirlarini ozod etishni ham talab eta boshladi. Biroq Rossiya hukumati Xiva xonligiga nisbatan o‘z talablari doirasini tobora kengaytirib bordi. Chunonchi u keyinchalik Xivadan Amudaiyoda Rossiya savdo kemalarining suzishiga ruxsat berishini ham taiab eta boshladi. Bora-bora Rossiya Xiva bilan munosabatni harbiy yo‘l bilan tartibga solish yo‘lini tanladi. Shu maqsadda 1839- yilda V. Perovskiy harbiy ekspeditsiyasi tashkil etildi. Uning ixtiyorida 4 ming piyoda askar, 12 ta to‘p va yuk ortilgan o‘n ming tuya bor edi. Biroq Ustyurtning qattiq sovug‘i, oziqovqat va yem-xashakning yetishmasligi oqibatida ekspeditsiya talafot ko‘rdi. Oqibatda, V. Perovskiy orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. U 1840- yilning iyun oyidagina Orenburgga qaytib kela oldi. Lekin ekspeditsiya izsiz ketmadi. V. Perovskiy ekspeditsiyasi Xiva xonini Peterburg bilan kelishuv yo‘lini axtarishga majbur etdi. Josus Jeyms Abbot. Xonlikda ingliz razvedkasi ham faoliyat boshladi. Chunonchi, 1840- yilda Xivaga kapitan Jeyms Abbot keldi va u Olloqulixon bilan uchrashdi. U Xiva xonini Rossiyaga qarshi harbiy istehkomlar qurishga daVat etdi. U bunday istehkomlar qurilishi mumkin bo‘lgan joylarni aniqlash bo‘yicha ish olib borayotgan paytda Rossiya harbiylari tomonidan asir olindi va Peterburgga jo‘natildi. U yerdan Londonga jo‘natib yuborildi. Shu tariqa Buyuk Britaniya razvedkasi Xiva va Rossiya o‘rtasida haibiy harakatlar keltirib chiqarishdek maqsadiga erisha olmadi. «Majburiyatlar akti». Rossiya hukumati Xiva xonligi bilan munosabatlarga aniqlik kiritish maqsadida G. Danilevskiy boshchiligidagi elchilik missiyasini yubordi. Muzokaralar davom etayotgan kunlarda Olloqulixon vafot etdi. Taxtni o‘g‘li Rahimqulixon egalladi. Muzokaralar yakunida 1842- yilning 27- dekabrida Xiva- Rossiya o‘rtasida «Majburiyatlar akti» deb ataluvchi shartnoma imzolandi. Aktda Xiva xonining Rossiya bilan tinchlik, mustahkam do‘stlik munosabatida bo‘lishi e‘lon qilindi. Bundan tashqari, Aktda Xiva xoniga: Xivaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik harakatlaridan voz kechishi, savdo karvonlarining hamda qozoq qabilalarining talanishiga yo‘1 qo‘ymaslik; rus asirlarini saqlamaslik; Rossiya fuqarolarining shaxsiy va mulkiy xavfsizligini ta‘minlash kabi majburiyatlar yuklandi. Shuningdek, ikki davlat o‘rtasidagi savdo aloqalariga ham katta e‘tibor berildi. Chunonchi, boj to‘lovlari Rossiya tovarlari qiymatining 5% miqdoridan oshmasligi belgilab qo‘yildi. Biroq «Majburiyatlar akti» qog‘ozda qolib ketdi. o‘zaro munosabatlar keskinlashib bordi. Xulosa O‗rta Osiyoda shakllangan uchta mustaqil - Buxoro, Xiva va Qo‗qon xonliklari tarixiga bag‗ishlab alohida-alohida asarlar yaratilgan edi. Bu tarixiy asarlar mazkur xonliklarning tarixini o‗rganishda asosiy manba bo‗lib xizmat qiladilar. Xiva xoni va tarixnavisi Abulg‗oziy tomonidan tarixiy asarlar yozish an‘anasi, keyinchalik atoqli tarixnavislar va ajoyib shoirlar SHermuhammad Munis, Muhammad Rizo Ogahiy va Muhammad YUsuf Bayoniy tomonidan davom ettirilgan edi. Xorazm tarixi bo‗yicha yozilgan hamma tarixiy asarlarni o‗zbek tilida ijod etgan mazkur tarixnavislar bir-birlarining ishini davom ettirib, uzoq davrni o‗z ichiga qamrab olgan Xiva xonligi tarixini o‗rganishda ajoyib ma‘lumotlarga boy qator qimmatli tarixiy asarlar yaratildi. Bitiruv malakaviy ishda ushbu asarlarning tahlili asosida Qo‗ng‗irotlarning hukmronligi davrida davlatning tashqi va ichki siyosatiga doir qator yangi fikrlar o‗rganildi . Qo‗ng‗irot urug‗idan bo‗lgan Eltuzar (1804 — 1806) o‗zini xon deb e‘lon qiladi. Shundan so‗ng Xorazmda shu suloladan Muhammad Rahimxon I (1806 — 1825), Olloqulixon (1825-1843), Rahimqulixon (1843—1846), Muhammad Aminxon (1846 — 1855), Abdullaxon (5 oy), Qutluqmurodxon (7 oy), Sayid Muhammadxon (1856 — 1865), Muhammad Rahimxon II — Feruz (1865 — 1910), Asfandiyorxon (1910 — 1918)lar hokimlik qilgan. Xivalik tarixchi olimlar tomonidan XVII — XIX asr va XX asr boshlarida Xiva xonligi tarixi bilan bog‗liq siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o‗rganishda mufassal ma‘lumot beruvchi «Shajarayi turk», «Shajarayi tarokima», «Firdavs ul-iqbol», «Riyoz ud- davla», «Zubdat ut-tavorix», «Jomi‘ ul-voqeoti sultoniy», «Gulshani davlat», «Shohid ul-iqbol», «Shajarayi Xorazmshohiy» va «Xorazm tarixi» nomli qator qimmatli tarixiy asarlar yaratildi. Shuni ta‘kidlab o‗tish zarurki, bu qo‗lyozma tarixiy asarlar o‗z davrining ilg‗or fikrli kishilari tomonidan yozilgan bo‗lsa-da, o‗sha davrdagi hukmdorlar ra‘yidan o‗tolmasdan, ularning manfaatlariga mos qilib yozilgan edi. Chunki mualliflar shu tarzda yozishga majbur edilar. Bu asarlarda qo‗shni xalqlar sha‘niga aytilgan «tug‗yonkor», «isyonkor», «mufsid» kabi noloyiq iboralarni ham uchratamiz. O‗z davri va muhitining ta‘siri tufayli mavjud kamchiliklarga qaramay, Xorazmda tasnif etilgan mazkur tarixiy asarlar, Xiva xonligining XVII — XIX va XX asr boshlaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o‗rganishda aniq ma‘lumot beruvchi asosiy manba bo‗lib xizmat qiladilar. Xiva xonligining siyosiy hayotida ro‗y bergan katta voqealardan biri Xiva xonligini podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi edi. Muhammad Yusuf Bayoniy o‗zining «Shajarayi Xorazmshohiy» asarida bu masalaga juda mufassal to‗xtalib o‗tgan va bu borada juda qimmatli ma‘lumotlarni keltirgan. Ayniqsa, shaharlarni mudofaa qilishda olib borilgan ishlar, ko‗rsatilgan qarshiliklarga qaramay, Xiva xonligiga qarashli shaharlarning podsho Rossiyasi armiyasi tomonidan birin-ketin bosib olinishi va chor generallarining bu erda olib borgan shafqatsiz siyosati aniq ko‗rsatib berilgan. Bayoniy shu davrda ana shu voqealar ichida yashagan, ularni o‗z ko‗zi bilan ko‗rgan va u voqealarning tirik shohidi edi. Bu masalani aniq ma‘lumotlar asosida o‗rganishda va yoritishda Xiva tarixnavisi Bayoniy tomonidan yozilgan bu tarixiy asar katta ahamiyat kasb etadi. Xiva xonligining Buxoro, Qo‗qon xonliklari, Rossiya va Eron bilan olib borgan diplomatik va savdo munosabatlarini o‗rganishda ham bu asarlarda anchagina ma‘lumotlarni uchratamiz. Biz Abulg‗oziy, Munis, Ogahiy va Bayoniy asarlarini o‗qir ekanmiz, Xiva xonligiga Buxoro, Kuqon xonliklaridan, Rossiya va Erondan ko‗plab elchilar kelganligi va ularga javoban u mamlakatlarga ham elchilar yuborilganini ko‗ramiz. Xonlikning iqtisodiy hayotida feodal er egaligi, sug‗orish ishlari va yangi erlarni o‗zlashtirish va soliq masalasi asosiy masalalardan edi. Bu masalalar bo‗yicha ham mazkur tarixnavislarning asarlarida ancha ma‘lumotlar keltirilgan. Xonlikning iqtisodiy hayotida asosiy masalalardan biri bo‗lgan soliq masalasiga kelsak, xivalik tarixchilar o‗z asarlarida voqealarni bayon etar ekanlar, xonlik hududida bo‗lgan shaharlar va qishloqlarga kimlarning soliq yig‗ish uchun borganligi, qaysi davrlarda qaysi xalqlarning Xiva xonligiga soliq to‗laganliklari haqida ham ma‘lumotlar keltirib o‗tganlar. Savdogarlardan, shuningdek, Xiva xonligi hududidan o‗tgan Buxoro xonligiga tegishli savdogarlardan ham olingan soliqlar haqida ham ba‘zi ma‘lumotlarni uchratamiz. XVII — XIX asrlarda va XX asr boshlarida Xiva xonligida qurilish ishlari bo‗yicha ham ma‘lum ishlar amalga oshirilgan. Madrasalar, masjidlar, qal‘alar,bog‗lar, ko‗priklar va boshqa shu kabi inshootlar qurilgan. Qo‗ng‗irotlar hukmronligi XX asr boshlarida mustabid sovet davlati xokimiyatining o‗rantilishi bilan inqirozga uchradi. Lekin ikki asrdan ortiq davrda hukmronlik qilgan bu sulola davrida Xiva xonligi ijtimoiy, iqtisodiy, madaniyat va fan sohalarida etakchi davlat darajasiga ko‗tarildi. |