Oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti t a r I x f a k u L t e t I
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ”
mulk egalari yiliga 3 tilla, 10 tanobgacha eri bo‗lgan ―avsat‖ mulki eagalariga 2 tilla va 5 tanobgacha eri bo‗lgan “ adno ” mulki egalariga 1 tilla to‗lash majburiyati yuklangan. Ijarachilar 15 tanob erdan 34 tanga, 10 tanob uchun — 22,6 va nihoyat 5 tanobgacha er uchun — 11,3 tanga miqdorida soliq to‗laganlar 27 . O‗troq va chorvador aholisi xiroj (er solig‗i) va zakot (chorva-mol) solig‗i to‗lashga majbur edilar. Bundan tashqari, juzya (jon boshiga), savdo solig‗i (tamg‗a), bog‗ solig‗i (tanabana) kabi soliqlar bo‗lgan. Aholi qazuv, begar, qochuv, otlanuv, boj puli, tarozi haqi, mirobona, darbozabon, mir tuman haqi kabi qo‗shimcha soliq va majburiyatlarni ham bajarardi. Xon oilasi va uning qarindoshlari, oqsoqollar, beklar, dindorlar, sipohilar, amaldorlar, sarbozlar, navkarlar, yuzboshilar, 13 yoshga etmagan va vasiylari bo‗lmagan etimlar soliqlardan ozod etilganlar. 26 Хudоybеrgаnоv M. Хоrаzm pахtа tоzаlаsh sаnоаti tаriхi. — T.: SHаrq, 2004.9, 14–bеt. 27 Yo‘ldоshеv M. Хivа хоnligidа fеоdаl еr egаligi vа dаvlаt tuzilishi, 76, 98–bеt. Xiva xonligida Ovro‗pa ishlab chiqarish usuli va madaniyatini tarqatishda juda ko‗p xalqlar hizmat qilgan. Ular orasida menonit nemislari alohida o‗rinda turadi. Bir vaqtlar Prussiyadan Quyi Volga bo‗ylariga ko‗chib kelgan nemislarning harbiy hizmatga safarbar etilishiga norozi bo‗lgan bir qismi Turkiston general– gubernasiga ketishga ruxsat so‗ragandi. Natijada fon–Kaufman roziligi bilan Samara gubernasidan ko‗chib kelgan 10 ta nemis oilasi Toshkent yaqinidagi Koplonbek hovlisiga joylashtiriladi. Yangi kelayotgan nemislarning bir guruhi Buxoro amirligidagi chegara qishloq bo‗lgan Zirabuloqqa, yana biri esa — Petro– Aleksandrovskka joylashtiriladi. Amudaryo bo‗limiga kelgan nemislarni kutib olgan general Grotten Xelm ularni Xiva xonligining Lavzon kanali yaqiniga o‗rnashtirishni Muhammad Rahimxonga taklif qiladi. 1883 yil bahorida Lavzon yaqinida yashay boshlagan nemislar o‗zlariga zarur boshpana qurish, tirikchilik uchun zarur bo‗lgan ekinlar ekish va chorva mollarini boqish ishlariga kirishib ketadilar. Ammo ularning turmushi notinch bo‗lib, yovmut turkmanlarining bosqinchilik tajovuzlari ko‗p bo‗lib turardi. Qo‗lga qurol olmaslik va qon to‗kmaslikni urf–odat qilgan nemislar esa o‗zlarini himoya qilaolmasdilar. Murakkab sharoit haqida Petro–Aleksandrovskdagi rus ma‘murlari habar topgach, xondan biron chora–tadbir qo‗llashni iltimos qiladilar. Xon nemislar oldiga Qosim devon ismli amaldor boshchiligida askarlarni yuboradi. Biroz vaqt ahvol bilan tanishgan va nemislarning hunarmandligidan voqif bo‗lgan Qosim devon ularni Xiva yaqiniga ko‗chirish haqida xonga taklif kiritadi. Natijada 40 ga yaqin nemislar oilasiga xonning Yangiariqdagi Sho‗rko‗l yaqinidagi eridan qishloq qurish uchun joy ajratiladi. Yangi qishloqqa berilgan nom nemislarning Sirdaryo bo‗yiga dastlab kelib o‗rnashgan Oqmachit qal‘asi bilan bog‗liq edi. Tez orada qishloqda uy–joy, cherkov, maktab qurish ishlari boshlab yuboriladi. Tartib bilan evropacha qurilayotgan yangi imoratlar mahalliy aholining xavasini keltiradi. Nemis duradgorlari xon saroyida yog‗ochdan parket pollarni to‗shab berdilar. Xiva shahri ko‗chalarida brichka shaklidagi to‗rt g‗ildirakli yuk aravalari va yumshoq faytonlar yura boshladi. Vilgelm Panner ismli nemis fotografiya suratchiligiga asos soldi. Xon va badavlat amaldorlarning uylaridagi katta xonalarda tunukadan golland pechlari va kamin shaklidagi isitish qurilmalari paydo bo‗ldi. Ularning eng go‗zallari Asfandiyorxonning Nurullaboydagi xashamatli saroyini bezagan. Nemislarning Xiva xonligi turmushidan besovita habardor bo‗lgan German Yantsen ―Xavf–hatarli Turkistonda: musulmonlar orasidagi hayot‖ nomli kitob yozgan va u 1988 yilda Germaniya va Shveysariyada nashr qilingan 28 . Unda nemislarning o‗lka halqari bilan birodarlashish, bir biriga yordam berish, hamdardlik sahifalari haqida iliq gaplar aytilgan. Yarim asr davom etgan birgalikdagi hayot mahalliy aholi kabi nemislarni ham juda ko‗p vojealarni boshidan kechirishga majbur qildi. Qatag‗onlar chig‗iriqiga tushgan ushbu jafokash xalq o‗z o‗y–joyi, mol–mulkining ko‗p qismini va qadrdon do‗st– birodalarini tashlab Sharqiy Qozog‗istonga badarga bo‗lib ketdi. XIX asr o‗rtalari va oxirgi choragida ko‗zga ko‗ringan adabiy muhitining yirik namoyandalaridan biri — Komil Xorazmiy (1825-1897) edi. U o‗z davrining iste‘dodli shoiri, tarjimoni, bastakori, ko‗zga ko‗ringan davlat arbobi va hattoti bo‗lgan va mirzaboshi, devonbegi lavozimlarida faoliyat ko‗rsatgan. Bastakorlik sohasida u maqomi ―Rost‖ning chertim va aytim yo‗llarini qog‗ozga tushirgan. Komil Xorazmiyning maqomlarni ilk bor notaga tushurish usuli — ―Tambur chizig‗i‖ deb atalgan. Yangi usul asosida Xorazmning 6,5 maqomi to‗ldirilib, tambur chizig‗iga joylab notalashtirildi. Shoir va shoh Feruz davri musiqa madaniyatini yuksak cho‗qqiga ko‗targan Komil Xorazmiyning ishini o‗g‗li Muhammad Rasul Mirzo va shogirdlari davom ettirib, yanada yuqori pog‗onaga ko‗tarishga erishganlar. Muhammad Rahimxon davrida xonlikda maorif va sog‗liqni saqlash ishlariga e‘tibor qaratildi. 1880 yilda Xivada birinchi ambulatoriya ishlay boshladi. 1884 yilda xon saroyida birinchi rus-tuzem maktabi tashkil qilindi. XX asr boshlarida Xiva xonligida 1500 ta eski uslubdagi maktablar, 130 ta madrasa bo‗lib, 28 Sаfаrоv О., Sultоnоv О. Оqmаchit хоtirаlаri // Хоrаzm hаqiqаti, 1993, 23 mаrt; Mаtniyozоv M. Хivа хоnligidа yashаgаn хаlqlаr vа ulаrning хоnlik ijtimоiy–siyosiy hаyotidа tutgаn o‘rni vа rоli. — 62–68–bеt. ularda 50 mingdan ortiq talaba bilim olgandi. Aholining savodxonlik darajasi ham ancha ko‗tarildi. Ruslar istilosidan keyin Xiva xonligida tabiblar bilan bir qatorda aholiga vrach va felsherlar tomonidan tibbiy xizmat ko‗rsatila boshlandi. 1882 yilda Muhammad Rahimxonni davolash uchun Qazalidan harbiy vrach N.Norvillo yuborildi. 1884 yilda Xivaga rus vrachlari Kolpakov va Kolossovskiylar keldilar. 1887 yildan Xivada ochilgan felsherlik ambulatoriyasida vrach Kreshkov ishladi. 1891 yilda Xivadagi felsherlik punkti ishini tekshirish uchun Petro– Aleksandrovskdan vrach I.M.Avdakushin va akusher–ginekolog Navostruevskaya, 1897 yilda esa — vrach Kimberg kelishgan 29 . 1897 yilda Xiva xonligida keng tarqalgan chechak kasalligi epidemiyasi tarqalishidan cho‗chigan Amudaryo bo‗limi boshlig‗i polkovnik A.S.Galkin Muhammad Rahimxonga yozgan maktubida hech bo‗lmaganda xonlik shahar va qishloqlaridagi aholi orasida emlash ishlarini bajaradigan odam ajratish va unga 15 so‗m miqdorida maosh belgilashni taklif qilgan 30 . 1897 yilda Xiva felsherlik punktida vrach Popov va feldsher N.Kostenko ishladi. Xiva davlat hujjatlari orasida Petro–Aleksandrovsk va Shabboz kasalxonalarida davolangan xonlik fuqarolarining xizmat haqqini to‗lamasdan qochib ketganlari va qarzlarini undirishda yordam so‗rab yozilgan rus ma‘muriyatining ko‗plab xatlari saqlanadi 31 . 1874 yilda Sayyid Muhammad Rahimxon buyrug‗i kitob chop etish uchun Shveysariyaning Jeneva shahrida ishlab chiqarilgan dastgohlar olib kelindi. Shartnoma asosida ishga taklif qilingan Ibrohim Sulton ismli eronlik matbaachi O‗rta Osiyoda birinchi toshbosmani (litografiya) ishga tushirdi. U shogirdi Otajon Abdol o‗g‗li bilan birga 1874 yilda ―Devoni Munis‖ni bosmadan chiqardi. Ibrohim Sulton bir yildan keyin yurtiga qaytib ketdi. O.Abdolov esa kitob bosishni davom ettirdi. Xiva litografiyasida 1876 yilda Abu Nasr Farohiyning ―Nisobus-sibiyon‖ 29 Sаdikоv А.S. Nеkоtоriе dаnniе о zdrаvоохrаnеnii v dоrеvоlyutsiоnnоy Хivе // Mаtеriаli pо izuchеniyu Srеdnеy Аzii i Uzbеkistаnа. Nаuchniе trudi TаshGU. Nоvаya sеriya, vip. 233. Istоrichеskiе nаuki, kn. 48. — Tаshkеnt, 1964. — S. 3. 30 O‘zR. MDА, f. I–2, оp. 1, d. 149, l. 76. 31 O‘zR. MDА, f. I–125, оp. 1, d. 273, l. 1, 3, 6, 8 vа bоshqаlаr. (―Bolalar nasibasi‖), 1879 yilda Shermuhammad Munisning ―Munis ul-ushshoq‖, 1880 yilda Alisher Navoiyning ―Hamsa‖sidan ―Hayratul abror‖ va 1882 yilda ―Hazoyin ul-maoniy‖ va Muhammad Rizo Ogahiyning ―Ta‘viz ul-oshiqin‖, 1897 yilda Muhammad Rahim Feruzning ―Devoni Feruz‖, 1909 yilda Tabibiyning ―Majmuot ush-shuaro‖ kitoblari bosildi 32 . Sayyid Muhammad Rahimxonning 1898 yil 12 apreldagi farmoniga muvofiq, qadimiy yodgorliklar, muzeybop buyumlar to‗plana boshlandi. Yig‗ilgan noyb buyumlar va kitoblar 1890 yilda Toshkentda, 1895 yilda Nijniy Novgorodda, 1900 yilda Parijda, 1904 yilda Amerikaning Missuri shtatida bo‗lib o‗tgan xalqaro ko‗rgazmalarda namoyish qilindi. O‗rta Osiyodagi siyosiy inqiroz va mavjud davlatlarning bir-biri bilan kelishmasligi oqibatida ular birin-ketin chor Rossiyasi tomonidan bo‗ysunirilishi natijasida Xiva xonligi ham yarim qaram mamlakatlar qatoridan o‗rin oldi. Iqtisodiy jihatdan ojiz va siyosiy jihatdan huquqlari cheklangan davlatning kelugsi taraqqiyoti deyarlik butunlay chor ma‘murlarining nazorati ostiga olindi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon o‗z davlatida o‗zi hukmron bo‗lmagan bir sharoitda Gandimiyon sulh shartnomasi barcha bandlarini o‗z vaqtida bajarishga harakat qildi. Hattoki 2 mln. 200 ming so‗mlik o‗lpon ham muddatidan ilgari to‗lab, tugatildi. 1882 yilda Muhammad Rahimxon ilk bor Russiyaga safar qildi va iperator Aleksandr III dan xonlikning iqtisodiyoti uchun zarur zavod va farikalarni qurish, savdo-sotiq aloqalarini mustahkamlash, bir vaqtlar siyosiy mahbus sifatida hibsga olingan amaldorlarni ozod qilishni so‗radi. Vaziyatning o‗zgarganligi va xonning itoatgo‗yligi bois yuqoridagi iltimoslarning ayrimlari qondlirildi. Xiva va Rossiya o‗rasidagi sal kam chorak asrlik iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar XX asrda amalga oshiriladigan tadbirlar uchun keng yo‗l ochib, yangi imkoniyatlarni yaratdi. 32 YAzbеrdiеv Аlmаz. K vоprоsu о nаchаlnоm priоdе knigоizdаtеlskоy dеyatеlnоsti Хivinskоy litоgrаfii (1874–1880) // ―Izvеstiya‖ АN Turkmеnskоy SSR. Sеriya: Оbshеstvеnniе nаuki, 1971, № 4; Mаtrаsulоv SH. Pеrvаya tipоgrаfiya v Хоrеzmе // ―Хоrеzmskаya prаvdа‖, 1994, 22 sеnt.; Ахundjаnоv E.А. K istоrii rаzvitiya knijnеgо dеlа v Хivе // Оbshеstvеnniе nаuki v Uzbеkistаnе, 1997, № 7-8. — S. 100–103; YUldаshеv U. Оt litоgrаfii dо kоmpyutеrа // ―Хоrеzmskаya prаvdа‖, 2003, 19 iyunya. XIX asrning 70-80 yillaridayoq xonlikda yuritilayotgan siyosatga qarshi bir qancha g‗alayonlar bo‗lib o‗tdi. Unda tukmanlar, qozoqlar va o‗zbeklar qatnashgan, o‗sha davr xujjatlarida yozilishicha isyon rahbarlariga murivat ko‗rsatilmagan. Biybozorda 4-nafar o‗zbek, Toshhovuzda ikki o‗zbek va ikki turkman osib o‗ldirilgan, Ilollida esa 20-kishi xibsga olinib ularning ikkisi qatl qilingan. Qo‗zg‗olon ko‗targan Uroz qozi, onasi, akasi o‗ldirilgan 1898 yilda qo‗zg‗olon ko‗targan kuli yovmutlar sordori Oqsapak Saxarxon o‗g‗li bilan birga, 1902-yilda Mahmud Otal boshidan judo qilingan. Bu keskin choralar ezilgan xalqni qo‗rquvga sololmadi. G‗alayonlar kuchayishining oldini ololmadi. 1900-1902 yillarda xonlikning janubiy-g‗arbiy qismida xalq g‗alayonlari yashin tarzida avj olib ketdi. Chor xukumati ham xon maxkamasi ham faqat qurol kuchi qo‗rqitish bilan endilikda ommani qo‗l ostida saqlab turish mushkulligini anglab etdilar va 1903 yilda xon yovmut turkmanlarining g‗alabalariga yon berishga majbur bo‗ldi. Matmurod devonbegi turkmanlar ustidan nazorat qiluvchilar vazifasidan ozod qilinib o‗rniga Xudoyor qushbegi mutasaddi qilib tayinlangan, uy solig‗i esa 20 – tangaga kamaytirilgan. Rossiyada XX asr boshida ro‗y bergan inqilobiy xarakatlar ta‘siri Xivaga ham etib kelishi natijasida soliqlardan ruslarni va mahalliy boylarni zulmidan bezgan el sinfiy tabaqalanishning mohiyatini anglab etdi. Bu o‗z navbatida g‗alayonlarning mazmuniga siyosiy talablarni ham qo‗shib yubordi. G‗alayonlar avvalgidek betartib norozilik va ko‗tarilishdan, uyushgan boshqaradigan kuchga aylandi.Ularda aniq maqsad ko‗rina boshladi. 1902 yilda Safar Ali ismli yovmutning soliq to‗lamaganligi ta‘sirida yovmutlar yo‗lto‗sarlik harakatlarini boshlab yubordilar. Natijada xon Sayyyid Abdulla to‗raga taxtni boshqarishni topshirib, o‗zi o‗zbek va chovdir turkmanlardan to‗plangan lashkarlarga bosh bo‗lib, Toshhovuzga borib 14 kun turdi. Xonning topshirig‗i bilan oldinroq Taxta tumanidagi yovmutlar ustiga yuborilgan Nurjon Botir isyonchi Safar Alining kallasini kesib keldi. SHundan so‗ng, Taxtaga yuborilgan shahzoda Asfandiyorxon va Naqibxo‗ja ismli amaldor yovmutlardan soliq yig‗ib oldi va ularning arzlarini tingladi. Xon esa Hiloliy va Oqupada biroz to‗xtagach. Ko‗hna Urganchdagi avliyolar qabrlari va maqbaralarini ziyorat qildi. Keyin besh kun davomida Xivaga qaytayotgan vaqtida oldiga chiqqan din arboblari va oddiy xalqning duoyi– fotihasini olib, poytaxtga omon–eson qaytib keldi. ―Faqirga kitobi ―tarixi Tabariy‖ni forsiy tilidan turk tilga tarjima etmak xizmatini buyurib erdilar, bu sababdan rikobi humoyunda keta olmay amri oliylari bila qolib erdim. Man ham istiqbollariga chiqib duo qildim‖ 33 ,— deb yozgandi muarrih Bayoniy. 1903 yilda shahzoda Asfandiyorxon Mahmud Vafo karvonboshi va Islomxo‗ja hamrohligida Peterburgga safar qildi. SHu yili xonning inisi Otajon to‗ra dunyodan o‗tdi. U Kamron tahallusi bilan she‘rlar yozib turardi. Otajon to‗radan Muhammad Amin, Sayyid G‗oziy to‗ra va Sayyid Asad to‗ra ismli o‗g‗illar yodgor bo‗lib qoldi. 1907 yilda xonning kichik ukalari Ollayor to‗ra 47 yoshida, 1909 yilda To‗ramurod to‗ra 54 yoshida vafot qildilar. 1905 yilda Xonqa, Xazarasp, Bog‗otda Matyokub pishik qo‗zg‗olon ko‗tardi shu yilning bahorida Qo‗ng‗irotda, kuzida Ko‗hna Urganchda o‗zbeklar va qozoqlar uyushgan xolda xarakat qilib boy va amaldorlarning ekin maydonlarini mol-mulklarini vayron qildilar. Xon bu xarakatlarni chor qo‗shinlari va navkarlar yordamida bostirdi lekin soliqlarni undirishdan cho‗chib qoldi. Amudaryo bo‗limi boshlig‗ining Turkiston General- gubernatoriga 1905 yil 18-aprelda yozgan xatida kuli yovmut qabilalarining soliq to‗lashdan bosh tortganlari mana ikki yilki xon bu soliqlarni to‗plashga yurak yutib xarakat qilolmayotganini aytadi. 1905 yil ohiriga kelib ahvol shu daraja yomonlashdiki Xon va uning amaldorlari ham uylarida tinch yashay olmay qoldilar. Qashshoqlashgan va norozi xalq avval boshda maxalliy boylarning tanobini tortib qo‗yishi, ularning mol- mulkini tolon-taroj etib, o‗zlarini jazolashi oddiy xaqiqat edi. Xon ham isyonlar tufayli toboro bo‗shab qolayotgan g‗azna taqdirini va o‗z taxtini tinchini o‗yladi. 33 Bаyoniy M.YU. SHаjаrаyi Хоrаzmshоhiy // ―Mеrоs‖ to‘plаmidа, 246–bеt. 1908 yilda Muhammad Rahimxon payg‗ambar yoshiga to‗lgani sababli, o‗g‗li Asfandiyor to‗ra va Bosh vazir Islomxo‗jani bosh qilib, elga katta to‗y berdi. 1910-yilga kelib rus ma‘murlari Turkistonda ba‘zi bir isloxiy xarakatlarni o‗tkazishga majbur bo‗ldilar. Shu asosda Xiva xoni xam 1910-yilda besh bandli maxsus qarorni imzoladi, ularda quyidagi chekinishlar o‗z aksini topgandi. 1. Begor mavsumida qazuvchilardan yig‗iladigan 50- tiyinlik (salkam 3- tanga) soliqni bekor qilish. 2. Qazuv davrida qatnashgan kishilarga xon xazinasidan har odamga ikki tanga (40-tiyin) xizmat xaqi to‗lash. 3. Begor davrida dehqonlar va ishchilarning qazuvdan boshqa ishlarga, boy boyonlarning shaxsiy xo‗jaliklariga majburiy ishga jalb qilish ham bekor qilindi. 4. Mansabdor shaxslarga ma‘lum miqtor moyana tayinlandi, pora olish qat‘iy taqiqlandi. Xukumat odamlari, hokimlar o‗z oldiga ish yuzasidan kelgan kishilardan xizmat xaqi olishi sha‘riat qoidalariga zid, deb e‘lon qilindi. 5. Er solig‗ini aniq belgilash maqsadida erlarni va vaqf erlarni qayta xisobga olish va qayta o‗lchab chiqish belgilab qo‗yildi. Lekin bu tadbirlar 1910 yil 16- avgustda Muhammad Rahimxon II o‗limi tufayli amalga oshmay qog‗ozda qolib ketdi. Muhammad Rahimxon II vafot qilganda 66 yoshda bo‗lib, uning jasadi Sayyid Muhammad Mohiro‗yi maqbarasiga dafn qilindi. Taxtda 47 yil 15 kun o‗tirgan Muhammad Rahim Bahodirxon shubhasiz Xiva xonligi tarixida o‗chmas iz qoldirgan davlat arboblaridan biri edi 34 . Muhammad Rahimxon o‗zining uzoq yillar davomidagi xonlik davrida juda ko‗p voqealarning guvohi bo‗ldi. ―Ma‘lum bo‗lsinkim, xon hazratlari bag‗oyat mushfiq–fuqaro va bag‗oyat xayrdo‗st kishi erdilar‖ 35 ,— deb yozgandi Bayoniy. 34 Muhаmmаd Rаhimхоnning yurаk zоtiljаmi оqibаtidа vаfоt qilgаnligi hаqidа хаbаr bеrgаn ―Nivа‖ gаzеtаsi o‘zining 1910 yildаgi 45–sоnidа хоngа Оrеnburg kаzаk qo‘shinlаri gеnеrаl–lеytеnаt vа 1902 yildаn hаzrаt unvоni bеrilgаnligi hаqidа yozаdi. U 20 yoshidа vоris sifаtidа tахtgа ko‘tаrilgаn bo‘lsа, endilikdа uning 37 yashаr o‘g‘li Sаyyid Аsfаndiyor to‘rа pоdshо hаzrаti оliylаri ruхsаti bilаnginа оtаsi tахtigа o‘tirishi mumkinligini qаyd qilаdi. Ungа hаm Оrеnburg kаzаk qo‘shinlаri gеnеrаl–mаyоri unvоni bеrilgаn. Ushbu mаnbаni tаsdiqlоvchi хujjаt хоzirdа ―Ichаn-qаl`а‖ dаvlаt muzеy qo‘riqхоnаsining, ―Хivа хоnligi tаriхi‖ bo‘limi ekspоzitsiyasidа sаqlаnmоqdа. 35 Bаyoniy M.YU. SHаjаrаyi Хоrаzmshоhiy // ―Mеrоs‖ to‘plаmidа. 252–bеt. Uning davrida Xiva xonligi chor Rossiyasiga qaram davlatga aylandi. Xonlikning katta hududi tortib olindi va fuqarolari zimmasiga og‗ir majburiyatlar yuklandi. Xonning qobiliyati va amalga oshirgan siyosati natijasida iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotda sezilarli darajada ijobiy siljishlar bo‗ldi. 1903 yilda aka–uka Kraftlar Yangi Urganchda bank idorasini ochdilar. Keyinchalik ushbu bankning filiallari Xonqa, Mang‗it va Gurlanda tashkil etildi. 1910 yilda Kraftlar oilasi Urganchdagi yog‗ zavodini sotib olib, uni AQSH, Germaniya, Angliyadan keltirilgan asbob–uskunlar bilan qayta jihozladilar 36 . 1905 yilda viloyatdagi paxta zavodlarida 103 ta uskuna ishlab turadi. Keyingi 2 yil oralig‗ida ―Poznanskiy va sheriklar‖ manufaktura agentlari Yangi Urganch, Toshhovuz, Mang‗it, Xiva, Xonqa, Gurlanda paxta tozalash zavodlari qurdilar. Xorazmda Shlossberg va og‗a-inilar‖ degan ishbilarmonlarning zavodi ishlay boshladi. Yusufboy Hayitboev, aka-uka Matvafo va Matsapo Baqqolovlar, Rizaev, Madiyorov, Boboniyozboy, Matniyozboy kabi mahalliy puldorlar ham paxta tozalash zavodlari qurdilar. 1904 yilda Pitnak qal‘asi yaqinida Boboniyozboy, Egamberdi noib va Mergan hojilar sherikchiligida ikki jiqli payta tozalash zavodi ishga tushirildi. Zavod yonida bug‗ bilan ishlaydigan un tortish tegirmoni ham qurildi. Oradan biroz vaqt o‗tgach, Mulla Matyozboy ismli pitnaklik boy uch jiqli yana bir paxta tozalash zavodini ishga tushirdi. Zavoddagi 15 ot kuchiga teng dvigatel yordamida kuniga 100–120 kg. paxta tozalanib, 45–50 kg. tola olinardi. 1912–1918 yillarda Matyozboyning zavodidagi ishlarga Andrey ismli rus ishchisi boshchilik qilgan 37 . 1911 yilda Petro–Aleksandrovsklik ishbilarmon Pavel Aleksandrovich Gurlanda paxta tozalash zavodi qurdi. Uni boshqargan injener Qaymachnikov nazorati ostidagi ishchilar 6 ta g‗o‗zani maydalash uskunalari va 3 ta paxtani chigitdan tozalash jin mashinalari yordamida kuniga 20–30 ta, har birining og‗irligi 100–110 kg. keladigan payta toylarini tayyorlashardi 38 . 36 Хudоybеrgаnоv M. Хоrаzm pахtа tоzаlаsh sаnоаti tаriхi, 12–bеt. 37 Qurbоnbоеv S. Pitnаk tаriхi. — Urgаnch: Хоrаzm, 2001. — 20–bеt. 38 Хudоybеrgаnоv M. Хоrаzm pахtа tоzаlаsh sаnоаti tаriхi. — 14, 88–bеt. Xiva xonligida 36 ta paxta tozalash zavodlaridan tashqari, 11 ta g‗isht, 8 ta beda urug‗i tozalash, 4 ta charm ishlash, 4 ta yog‗-sovun zavodlari ham bo‗lgan. Paxta tozalash zavodlarida kerosin yoqilg‗isi yordamida harakatlanuvchi dvigatellar o‗rnatilgan bo‗lib, ularning quvvati 15–45 ot kuchidan oshmasdi. Faqat bir necha yirik paxta tozalash zavodlarni elektr yordamida yoritish maqsadida kichkina dinamli stansiyalar o‗rnatilgan edi. Zavod va fabrikalarda yollanib ishlayotgan mehnatkashlarning ahvoli ham ayanchli edi. Ular kuniga 10–12 soat ishlar va juda oz miqdorda xaq olardilar. Bunday ahvol mehnatkashlarning mustamlakachilar zulmiga qarshi noroziligini tobora kuchaytirib bordi. Ba‘zi zavod fabrikalarda ishchilarning zulmga qarshi namoyish va norozilik harakatlari bo‗lib turardi. Qishloq xo‗jaligi sohalarini rivojlantirish ishlariga ham e‘tibor ortdi. Dehqonlarning mehnati sanoat ishchilariniki kabi juda og‗ir bo‗lib, asosiy ishlarni qo‗l kuchi, ho‗kiz, ot, eshak va tuyalar yordamida bajarardilar. 1909 yilgi ma‘lumotlarga qaraganda xonlikdagi jami ekin maydonlari — 226983 desyatinani tashkil qilgan bo‗lib, shundan bug‗doy ekiladigan maydonlar — 53579 desyatina (24,3 %), tariq ― 8470 desyatina (10,6%), jo‗xori ― 31884 desyatina (14,3%), mosh ― 5526 desyatina (2,8%), qovun ― 13099 desyatina (5,9%), arpa ― 5959 desyatina (2,7%), beda ― 35277 desyatina (15,9%), paxta ― 34775 desyatina (15,8%) va boshqa ekinlar 9081 desyatina maydonlarni (3,9%) egallagan 39 . Xorazm dehqonlari azaldan don ekinlari qatorida bug‗doy, arpa, ayniqsa oq jo‗hori ekishga ko‗proq e‘tibor beradilar. Shu bilan bir qatorda sabzavot va poliz ekinlari, chorva uchun uchun o‗t, em–hashaklarni ko‗proq etishtirishga harakat qilardilar. Paxta xom–ashyosining bahosi bug‗doy va boshqa turdagi don mahsulotlariga qaraganda deyarlik 2 marta yuqori bo‗lsada, xonlikdagi barcha sug‗oriladigan er maydonlarining faqat 16,3 foizini paxta egallab turardi, xolos. Ayrim tadqiqotchilarning arxiv hujjatlariga tayangan holda ko‗rsatishicha, 1900– 1916 yillar orasida Xiva xonligida paxta etishtirish 21 marta o‗sgan. 1916 yilda 39 Lоbаchеvskiy V. Хivinskiy rаyоn. — T., 1912. ― 74–bеt. xonlikda 60 ming tanob erga paxta ekilgan bo‗lib, undan 86400 pud paxta xom– ashyosi olingan va hosildorlik 11 sentnerni tashkil qilgan 40 . Xiva xonligida etishtirilgan va dastlabki ishlov berilgan paxta tolasining ko‗p qismi Rossiyaga jo‗natilgan hamda uning hajmi tinimsiz ortib borgan. Agar 1883 yilda Xiva xonligidan Rossiyaga 300 ming pud paxta olib ketilgan bo‗lsa, 1909 yilda 600 ming pud, 1910 yilda 700 ming pud va 1913 yilda 735 ming pud ―amirkoni‖ navli .va 100 ming pud mahalliy ―g‗o‗za‖ navli paxta tolasi olib ketilgan 41 . 1887-1896 yillarda har yili xonlikdan 178 ming pud paxta chiqarilgan bo‗lsa, 1906-1916 yillarda o‗rtacha 767 ming pudga etgan 42 . Paxta hom–ashyosi bilan savdo qilish natijasida ayrim xivaliklar juda katta boylik orttirishga muvaffaq bo‗lishgan. Natijada ular ham zavod–fabrikalar qurishga, sudho‗rlik bilan oldi–sotdi muomalasini kengaytirishga harakat qilganlar. Xususan, 1904 yilda Rossiyaga sotilgan paxtadan xivaliklar 4 mln. so‗m daromad qilgandilar 43 . Mahalliy boylar orasida Yu.Salimjonov, D.J.Nurov, J.Ibrohimov, A.Allaberganov, E.Do‗schanov, V.Botirov, K.Yusupov, X.Avazjanov, Matvafo va Matsafo Baqqolovlar, Atabaev, Madiyorov, Rizaev kabilar bo‗lgandi. Ular Rossiyaga paxta hom–ashyosidan tashqari beda urug‗i, qorako‗l teri, chit, ipak, ko‗rpalar, paxtadan va ipakdan bo‗lgan choponlar, qovun va qoq mevalar va ko‗plab boshqa mollarni ham chiqarib turganlar. XX asr boshlarida Rossiyaning Ivanovo–Voznesensk gubernasidagi fabrikalarning arzon matolari, Moskvalik Sapojnikovlar firmasining ipak mollari, Germaniyaning ―Zinger‖ firmasi ishlab chiqarayotgan tikish mashinalarini keltirish ko‗paydi. Shuningdek, xonlikka neft mahsulotlari, emal va temir idish tovoqlar, mehnat qurollari, miltiq va o‗k-dorilar, ayollarning taqinchoqlari, Tula samovarlari va grammafonlar va dori-darmonlar ko‗plab olib kelindi. 40 Хudоybеrgаnоv M. Хоrаzm pахtа tоzаlаsh sаnоаti tаriхi. — 14–bеt. 41 To‘хtаmеtоv T.G. Rоssiya i Хivа v kоntsе XIX — nаchаlе ХХ vеkа.-M., 1969 — 104–bеt. 42 Istоriya Uzbеkskоy SSR. V 2-tоmах. T. 1. — T.: Gоsizdаt, 1956. — S. 323. 43 Sаdikоv А. Ekоnоmichеskiе svyazi Хivi s Rоssiеy. — S. 28. Xiva xonligiga rus kapitali kirib kelishi natijasida ko‗pgina savdo–tijorat firmalari va banklar xonlikda idoralar va omborxonalar ocha boshladilar. Urganchda ―Katta Yaroslavl manufakturasi‖, ―Og‗a-ini Nobellar‖, ―Moskva savdo- sanoat jamiyati‖, ―Sindal‖, ―Poznanskiy‖, ―Kavkaz va Merkuriy‖, ―Nadejda‖, ―Vostochnaya obщestva‖, ―Rossiyskoe transportnoe obщestvo‖ kabi monopolistik birlashmalarning idoralari ishlay boshladi. Ularning xodimlari mahalliy savdogarlari bilan hamkorlikda chet elga jo‗natiladigan mahsulotlar va xonlikka keltirilayotgan tovarlarni joylashtirish ishlarini yo‗lga ko‗yardilar. Oldi–sotdi muomalalarida operatsiyalarida paxta olib sotuvchi tarozibonlar, paxta zavodi egalari, sudxo‗rlar bog‗lik orttirardilar. Xonlikdagi savdo, tovar-pul munosabatlari kengayishida bank–kredit tarmoqlarining o‗rni mustahkamalan boshladi. 1909 yilda Yangi Urganchda ―Rus- xitoy banki‖ bo‗limi, 1910 yilda ―Rus-Osiyo banki‖ filiali, 1915 yilda Sibir va Moskva savdo banklari agentlari ishlay boshladilar. Banklar paxta xom-ashyosi va boshqa tayyor mahsulotlar sotib olish uchun mablag‗larini ayamasdan sarflardilar. Ba‘zida banklar paxta va boshqa xom-ashyoni olish uchun kredit pullarni to‗lab qo‗yar, raqobatchilarni sindirishning usullarini tinmay joriy etardilar. Xonlikdagi yirik banklarning xizmatidan Asfandiyorxon va yirik amaldorlari, moliyaviy jihatdan kuchli zavod egalari va savdogarlar keng foydalanib turishardi. Xonning o‗g‗li Isfandiyor to‗ra otasidan keyin qayin otasi bosh vazir Islom Xo‗jani yordami bilan xonlik taxtiga o‗tirdi, aksiga olib 1910-11 yillarda qurg‗oqchilik bo‗lib, xalq qashshoqlashdi, paxatchilik shu darajada kuchaydiki, Xon va uning amaldorlari soliqlarda belgilangan miqtordagi don-dunni talab qilib, tortib olishga o‗tdilar. Xonning soliq to‗lamagan kishilarni jazolarga tortish haqidagi farmoni xonlikning barcha xududlarida xalq g‗alayonlarini avj olishiga turtki bo‗ldi. Qo‗zg‗olonlar ommoviy tus olishini oldini olish uchun Vaziri Akbar Islom Xo‗ja xonning yangi farmonini e‘lon qildirdi. ―Bozordagi soliqlar tartibga solinsin, ko‗priklar qurilsin, yo‗llar obod bo‗lsin, vaqf erlari qayta xisoblansin, fuqoralarimizning bundan keyingi osoyishta, farovon turmush kechirishi bilan bog‗lik masalalar o‗rganib, tez fursatda hal qilinsin. Biz tamonimizdan amalga oshirilishi lozim bo‗lgan bu ishlarga hech kim to‗sqinlik qilmasligi shart. Ushbu ishlarni amalga oshirishni xurmatli Islom xo‗ja Ibrohim xo‗ja o‗g‗liga topshirdik» deyiladi farmonda. Xo‗sh Isfandiyorxon shaxs sifatida kim edi. U Muhammad Rahimxon II o‗g‗li, otasi singari shoir, ya‘ni ― Farruh” taxallusida she‘rlar bitgan, soatsoz va qilichsoz usta, el kezgan savdogar rus-tuzem maktabida o‗qigan, o‗rta bo‗yli, sarg‗ish saqolli, qozoq yuzli kishi bo‗lgan. Hukmdordan iltifot ko‗rgan Muhammad Yusuf Bayoniy ham Asfandiyorxon haqida ―Ul hazrat ulamoni ko‗p do‗st tutar erdilar va she‘riyati g‗arroning irtivojiga sa‘y etar erdilar va bag‗oyat raiyatparvar va shavqatgustar va odilu–bozil kishi erdilar‖ 44 ,— degan ulug‗ so‗zlarni yozgandi. Islom xo‗ja kuyovi Isfandiyorxonni otasi singari saltanatni odilona boshqarishga ishonardi. Isfandiyorxon farmoni kuchga kirib, soliqlar bir muncha kamaytirilgan, obodonchilik ishlari olib borilgan o‗sha yilning o‗zida Islom xo‗ja xonlikda olib borilishi zarur bo‗lgan isloxot rejasini ishlab chikdi. Isloxat dasturi 10-banddan iborat bo‗lib, o‗sha vaqt uchun taraqqiyparvarlik mezonlari asosida ishlab chiqarilgandi. Isfandiyorxon dasturni ko‗zdan kechirib, 10- bandni ham tasdiqlagan. 1. Xonlikdagi barcha mansabdor shaxslar davlat tomonidan maosh oladilar. Oldingi qoida bo‗yicha soliqlardan tushgan daromadning bir qismini maosh tariqasida xarajat qilish bekor qilinadi. 2. Dehqonlardan olinadigan er solig‗i, qazuv puli bekor kilinadi. Soliq to‗lovchilarning toifasi qat‘iy belgilab qo‗yiladi. 3. Zakot (Qaromol solig‗i), boj va xiroj soliqlari qayta ko‗rib chiqiladi, savdo-sotiq soliqlari muvofiklashtiriladi. 4. Shariat qoidalari... (qo‗lyozmada bo‗lgan keyingi so‗zlarni o‗qib bo‗lmadi). 5. Erlarni sug‗orish yaxshilanadi. 44 Bаyoniy M.YU. SHаjаrаyi Хоrаzmshоhiy // ―Mеrоs‖ to‘plаmidа, 259–bеt. 6. Yo‗l qurilishi va ariqlardagi ko‗priklarni yaxshilashga kirishiladi. 7. Barcha shahar va noyibliklarda bemorlarni dovolash uchun zamonaviy kasalxonalar quriladi, aloxida tibbiy xizmat ko‗rsatish yaxshilanadi. 8. Barcha turdagi vaqf erlar qayta xisob kitob qilinadi va ulardan tushgan daromadlar madaniyat maorifni rivojlantirishga sarflanadi. 9. Barcha maktablarda o‗qitish dasturiga ko‗ra, shuningdek, Yangi usul maktablarida rus tili, jo‗grofiya, tarix darslik sifatida o‗qitiladi. 10. Xon xazinasidagi xisob-kitob qattiq nazorat qilinib, alohida kirim- chikim daftarlari yuritiladi. Ushbu isloxatlarni o‗tkazilishi xonlikda qat‘iy tartib intizom o‗rnatish, davlat mulkini talon taroj qilmaslik, soliq to‗lovchilarning uni o‗zlashtirishi, avvallari soliq tufayli kelib chiqadigan isyonlarning oldini olishga sabab bo‗lardi. Shu kabi bu isloxatlar Xorazmga jadidlar orzusidagi taraqqiy etgan davlatlarning ilm-fan, texnika yutuqlarini olib kirishga xizmat qilardi. Isloxat xon tomonidan tasdiqlangach, hayotga joriy qilina boshlandi. Avvallari soliq undiruvchilarning xalqdan yig‗ib olgan soliqning ma‘lum bir qismini o‗ziga olib qolishi kabi talon-tarojlikka chek qo‗yildi. Soliq to‗lashning qattiq nazorat ostiga olinishi turkman va qoroqolpoqlarning doimiy ravishda bo‗lib turadigan isyonlarining oldini oldi. Davlat er egaligi, mulk er egaligi, vaqf er egaligining aniq xisob kitobini qilishga kirishildi. Rossiyadan quruvchi muxandislar, er tuzuvchilar Xorazmga olib kelinib, ishga jalb qilindi. Ular bilan birgalikda xonlikdagi kanallarga temir ko‗prik o‗rnatish loyixasi tuzildi, mavjud barcha maydonlarni o‗lchab chiqishga kirishildi. Xiva shahrining Yangi loixasi tuzilib, unga ko‗ra, shahar eniga 3-barobar kengayishi kerak edi. Asfandiyorxon dastlabki ishlaridan biri — Xiva qal‘asining orqa tarafidagi erlarni obodonlashtirish bo‗ldi. Yangi Xiva deb nom olgan bu erdagi Urganch darvozasi buzilib, o‗rniga kirish–chiqish uchun qulay 2 yo‗lakli yangi darvoza qurish ishi Otajon devonga buyurildi. Darvozaga yaqin joyda Otajon devon pochta–telegraf binosi uchun yangi imorat qurish ishlarini ham boshlab yubordi. 1911 yilda Asfandiyorxon Peterburgga safarga otlandi. Xonga hamroh bo‗lganlar orasida Islomxo‗ja, Husayn Muhammad devonbegi, Muhammad Vafo karvonboshi, Tolibxo‗ja ismli amaldor bor edi. Xivaliklar 18 kun deganda Rossiya poytaxtiga etib bordilar. Imperator qabulida bo‗lgan vaqtida Asfandiyorxon Xivada shahzoda Aleksey nomiga kasalxona qurishga ruxsat so‗radi 45 . Ushbu taklif ma‘qullangandan keyin, Islomxo‗ja Peterburg harbiy meditsina akademiyasi professori V.N.Sirotinindan qurilishi rejalashtirilayotgan kasalxonada ishlashga loyiq tajribali vrachni tanlashda yordam berishni iltimos qildi. Asfandiyorxon o‗z hamrohlari bilan 11 kun davomida Peterburg atrofidagi go‗zal joylarni tamosha qilgach, Moskva orqali yurtiga qaytdilar. Moskvada Islomxo‗ja Soldatenkov nomidagi shahar kasalxonasi bosh vrachi F.A.Gete bilan uchrashdi va uning tavsiyasi bilan arxitektor A.P.Roopdan Xivada quriladigan kasalxona binosi loyihasini tayyorlab berishni so‗radi. Kasalxonadagi teri–tanosil, ko‗z va yuqumli kasalliklari, jarrohlik va davolash bo‗limlarida 50 o‗rin rejalashtirilgan bo‗lib, ularni qurishga 250 ming so‗m ajratildi 46 . Xivadagi pochta binosi qarshisida barpo etila boshlagan kasalxona qurilishi Rahimbergan devonga topshirildi va u 1912 yilda qad rostladi. 1913 yil 10 fevralda Asfandiyorxon o‗z amaldorlari bilan Romanovlar sulolasining Rossiyada 300 yillik hukmronligiga bag‗ishlangan tantanalarda qatnashish uchun Chorjo‗ydan poezdga o‗tirdi. 16 feralda Peterburga etib borgan xivaliklar ikki oy davomida poytaxtda ushlanib qoldilar. Shu vaqtda o‗tkazilgan bir qator muzokaralar natijasi va bosh vazir Islomxo‗janing sa‘y–harakatlari bilan Xivada qurilayotgan kasalxonada ishlash uchun vrachlarni taklif qilish masalasi nihoyasiga etkazildi 47 . Asfandiyorxon va uning hamrohlari Rossiyadan 1913 yil 12 martda qaytib keldilar 48 . Shu yil may oyida professor Sirotinin Xiva kasalxonasi vrachi lavozimiga Saratov guberniyasida ishlayotgan qobiliyatli jarroh va ko‗z 45 O‘zR. MDА, f. I–2, оp. 1, d. 305, l. 233. 46 O‘zR. MDА, f. I–2, оp. 1, d. 305, l. 252. 47 Mахmudоv M. Pеrvаya bоlnitsа v Хоrеzmе // ―Sоv–е zdr–е‖, 1984, № 1. ― S. 67–69. 48 O‘zR. MDА, f. I–2, оp. 1, d. 305, l. 56. kasalliklarini yaxshi biladigan shifokor Aleksey Fedorovich Ansimov nomzodini taklif qildi 49 . 1913 yil 4 iyulda Xivaga kelgan A.F.Ansimovga ishonch bildirildi va u zarur jihozlarni olib kelish uchun Moskvaga jo‗natildi. Yo‗l–yo‗lakay, 1913 yil 15 iyulda A.F.Ansimov Toshkentda Turkiston general–gubernatori vazifasini bajaruvchi Flug qabulida bo‗ldi va Xiva kasalxonasida 1 sentyabrdan ishga tushishga ruxsat oldi 50 . Kasalxonadagi ikkinchi vrach lavozimiga Namangan viloyatidagi Pop qishloq vrachlik punktida ishlayotgan Gulsum Jaffarovna Asfandiyorova taklif etildi 51 . 1908 yilda Peterburg ayollar meditsina institutini tugatgan G.J.Asfandiyorovaning otasi — polkovnik Sultan Jafar Asfandiyorov Turkiston general–gubernatori devonxonasi tarjimoni sifatida ko‗p marta Xivada bo‗lgan, ayrim vaqtlarda xonning Rossiyaga qilgan safarlarida hamrohlik ham etgandi 52 . 1913 yil 23 sentyabrda Xivadagi kasalxona ishga tushirildi. SHu munosabat bilan Asfandiyorxon Turkiston general–gubernatori nomiga quyidagi telegrammani jo‗natdi: ―Siz hazrati oliylariga shuni ma‘lum qilamanki, men tomondan Xivada martabasi oliy taxt vorisi, buyuk knyaz Aleksey Nikolaevich nomiga qurilgan kasalxona shu yilning 23 sentyabrida, general–mayor S.Seyl, ulamolar va amaldorlar ishtirokida, meditsina hizmati ko‗rsatish uchun ochildi‖ 53 . General–gubernator A.V.Samsonov o‗zining javob telegrammasida xonga minnatdorchilik bildirish 54 bilan cheklanib qolmasdan, unga xat ham yozdi. Unda shunday so‗zlar bor: ―Xalqingiz tomonidan sizning nomingiz hamma vaqt duo qilinadi. Holbuki, o‗z xalqi baxti uchun yashash har bir hukmdorga saodat 49 O‘shа mаnbа. ― ll. 5–7, 233. 50 O‘shа mаnbа. — l. 259. 51 Mаhmudоv M. Sаyyid Islоmхo‘jа nоmi bеrilsа // ―Хоrаzm hаqiqаti‖, 1993, 30 iyun; Mаhmudоv M. Хоrаzm: tаriх, оdаmlаr, vоqеаlаr. — Urgаnch, 2004. ― 139–bеt. 52 S.Аsfаndiyorоvning 1898 yil 18 оktyabrdа yozgаn tаrjimаyi hоlidа Kichik Juz sultоni Аbulhаyr аvlоdidаn ekаnligi vа dеyarlik 30 yil dаvоmidа tаrjimоn sifаtidа Turkistоndа ishlаyotgаnligi, 1874 yildа uylаngаnligi vа 8 tа fаrzаndi bоrligi hаqidа mа`lumоt bеrаdi. To‘plаgаn birоz mаblаg‘i оilаsini tа`minlаb turish vа bоlаlаrini tаrbiya qilish uchun sаrflаngаnligi, Tоshkеnt yaqinidа sоtib оlgаn 2 еr uchаstkаsi qo‘ldаn kеtgаnligi sаbаbli nаfаqаdа yashаsh оg‘irligi hаqidа yozаdi. ―Ichаn-qаl`а‖ dаvlаt muzеy- qo‘riqхоnаsining ―Хivа хоnligi tаriхi‖ bo‘limi ekspоzitsiyasidа 1888 yildа Muhаmmаd Rаhimхоn Fеruz, Mаtmurоt dеvоnbеgi vа Kоmil Хоrаzmiy bilаn tushgаn S.Аsfаndiyorоvning surаti Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|