ÖLKƏDƏ KƏnd təSƏRRÜfati istehsalinin mineralvə ÜZVİ GÜBRƏLƏRLƏ TƏMİnat səVİYYƏSİNİn statiSTİk qiYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Yüklə 193,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
5
müxtəlifdir. Bu bölgələrin təbii-iqtisadi şəraitindən asılı olaraq yetişdirilən məhsullar, onların məhsuldarlığı və istehsal istiqamətləri də fərqlənir. Ümumiyyətlə qeyd edək ki, torpaqların münbitliyi təbii, süni və iqtisadi olmaqla müxtəlifdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hazırda istifadə edilən torpaq sahələrinin münbitliyi təbii şəkildə deyildir. Əhali təbəqəsinin yaşam tərzləri üçün lazım olan ərzaq məhsullarını istehsal etmək məqsədi ilə uzun müddət torpağın təbii-iqtisadi xassələrindən istifadə edərək onu əkib becərmişlər. Buna görə də hər bir dövrdə insan əməyinin təsiri nəticəsində təbii münbitlik mütəmadi olaraq dəyişilmişdir. Torpaqdan səmərəli, düzgün istifadə edildiyi halda onun münbitliyi artmış, düzgün istifadə edilmədikdə isə onun münbitliyi azalmışdır. Belə olan halda torpağın kimyəvi-fiziki tərkibi və xassələri ətraflı tədqiq edilərək onun münbitliyinin daha da yaxşılaşdırılması üçün mütəmadi olaraq,mineral və üzvi gübrələrdən istifadə edilir. Bununla bərabər eyni səpkidə aqrotexniki tədbirlər vaxtında, keyfiyyətlə aparılır, suvarma işləri və növbəli əkin sistemi düzgün tənzimlənir. Torpaqda təbii münbitliyin vəziyyətindən asılı olaraq,bitki məhsuldarlığının artırılması məqsədi ilə lazımi aqrotexniki tədbirlər həyata keçirilərək süni münbitlik yaradılır. Belə nəzərə almaq olar ki, hər hansı bir sahə vahidindən əldə edilən məhsulun miqdarı torpağın iqtisadi münbitliyi kimi başa düşülür. Qeyd edək ki, torpağın münbitliyi, torpağın təbii xassələri ilə bərabər, həm də insanın torpağa təsirindən asılı olaraq torpağın müəyyən miqdar məhsul vermək qabiliyyəti müəyyən olunur. Digər tərəfdən isə torpağın iqtisadi münbitliyi onun məhsuldarlığına dəlalət edir. Bu baxımdan, istifadə olunan torpaqda məhsuldarlığın daimi yüksəldilməsi səmərəli istifadənin nəticəsi ilə xarakterizə olunur. Torpağın iqtisadi münbitliyini qiymətləndirmək üçün mütləq və nisbi münbitlik göstəriciləri istifadə edilir. İstifadə zamanı torpaqdan götürülən məhsulun həcmi və ya onun qiyməti ifadəsi dedikdətorpağın mütləq münbitliyibaşa düşülür. Qeyd edim ki, təbii münbitliyi müxtəlif olan torpaqların hər hektarından götürülən məhsulun miqdarı da müxtəlif olmalıdır və ya əksinə münbitliyi az olan torpaqlardan əldə olunan məhsulun miqdarı da az olur. Bunun üçün isə az münbit olan torpaqlardan yüksək məhsul əldə etmək üçün bu torpaqlarda mütəmadi olaraq əkin qabağı və ya əkin vaxtı əlavə aqrotexniki tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bildiyimiz kimi, bu tədbirlərin aparılması daha çox xərc tələb edir. Ona görə də torpağın nisbi münbitlik göstəricisindən torpağın iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilir. Torpağın nisbi münbitliyi dedikdə isə, digər tərəfdənəkinə sərf olunan torpaq (əkin) sahəsinə tətbiq olunan xərc müqabilində əldə olunan məhsulun miqdarı başa düşülür. Gübrələrdən istifadənin iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün mineral gübrələrin növləri, formaları, dozası, verilmə vaxtı, verilmə üsulu və digər aqrotexniki tədbirlərlə düzgün əlaqələndirilməsi, bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri və s. nəzərə alınmalıdır. Becərilən bitkilər vaxtında su ilə təmin edilməsi və qida maddələri ilə normal qidalandırılması nəticəsində bitkilərin məhsuldarlığı da yüksəlməlidir ki, bunun nəticəsində də tətbiq edilmiş gübrələrdən istifadə edilmə əmsalı yüksələ bilsin. Qeyd olunanlardan aydın olur ki, fosforlu gübrələrin torpağa verilməsi nəticəsindəbitkilərdən bol məhsul əldə etmək mümkündür. Bir şərtlə ki, onun torpağa verilmə müddəti, basdırılma dərinliyi və tətbiq dozası düzgün müəyyənləşdirilməlidir. Onu da qeyd edək ki, mineral gübrələr bitkilər tərəfindən yalnız məhsul şəklində olduqda yaxşı mənimsənilir. Bunun üçün,ilk növbədə, gübrə tətbiq edilən torpaqda kifayət qədər nəmliyin olması ən əsas faktorlardan biridir. Qeyd edək ki, torpaqda olan rütubətin hesabınaazot gübrəsi torpağın dərin qatlarına, yəni əsas kök sisteminin inkişaf etdiyi qatlara yuyula bildiyi halda, fosfor və kalium gübrələrinin isə, azot gübrəsinə nisbətən nüfuz etməqabiliyyəti çox zəifdir. Qeyd edək ki, zəif rütubətli ərazilərdə isə xüsusilə fosfor və kalium gübrələrinin basdırılma dərinliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Quraq ərazilərdə isə torpağın üst qatı çox quruduqdan sonra həmin torpaq qatında bitkinin kökündə əmici tellər ya əmələ gəlmir, ya da tez tələf olduğu üçün fosfor və kalium gübrəsindən istifadə edə bilmir. Hətta rütubətli ərazilərdə də 10 sm-dən dayaz basdırılan bitkilər fosforlu və kaliumlu gübrələrdən də tam istifadə edə bilmir. Buna səbəb isə isti yay günlərində əkin qatının üst hissəsinin tez quruması nəticəsində tətbiq olunan fosfor və kalium gübrələrin bitkilər tərəfindən
6
mənimsənilməməsidir. Bunun üçün gələcək illərdə torpaqda aparılan dərin şum zamanı istifadə olunan gübrə norması torpağın alt qatına düşməklə bitkilər tərəfindən istifadə oluna bilər. Torpağa tətbiq olunan mineral gübrələrin dozası qida maddələrinin miqdarından və planlaşdırılan məhsuldarlıqdan asılı olaraq,torpaqda bitkilər üçün mənimsənilən formada olmalıdır. Mütəhərrik fosfor və mübadiləvi kaliumun miqdarına görə hər bir əkin sahəsi üçün tərtib olunmuş qida kartoqramı 3-4 il ərzində gübrələrin diferensial tətbiqi üçün kifayət qədər yaxşı vasitədir. Bitkilərin azota, fosfora və kaliuma tələbatını kartoqramın, həmçinin bitkilərin kimyəvi analizinin köməyi ilə dəqiqləşdirmək daha məqsədəuyğundur. Gübrələrin səmərəli istifadə edilməsində onların verilmə müddətlərinin böyük rolu vardır. Məlumat üçün bildiririk ki, azot gübrəsinin illik normasının 20-30%-i səpinqabağı becərmədə yaxud səpinlə birlikdə bitkilərə, 70-80%-i isə vegetasiya müddətində yemləmə şəklində verilir. Bildiyimiz kimi, respublikanın torpaqlarının əksər hissəsi karbonatlı olduğu üçün fosforlu gübrələri belə torpaqlara verdikdə fosfor birləşmələri torpaqda dəmir, alüminium və s. birləşərək çətin həll olan formaya keçir və az mütəhərrik olur. Torpaqlarda fosfor tərkibli gübrələrin dərin şum altına verilməsionların əsas gübrə kimi səmərəliliyini artırmaq üçün bu böyük əhəmiyyətə malikdir. Torpağın struktur tərkibindən asılı olaraq, fosforun illik dozası çox olduqda onun bir hissəsini əsas gübrə kimi torpaqda şum altına, qalan hissəsini səpinlə birlikdə və vegetasiya müddətində yemləmə şəklində torpağın dərin qatlarına vermək məsləhət görülür. Kalium gübrəsinə gəldikdə isə, əsas gübrə kimi kalium gübrəsinin illik normasının yarısını şum altına, qalan hissəsini isə yemləmə şəklində vegetasiya ərzində vermək faydalıdır. Mineral gübrələrdə olduğu kimi üzvi gübrələrdə torpağın fiziki-kimyəvi xassələrinin yaxşılaşdırılmasında, torpaq münbitliyinin artırılmasında, bitkilərin məhsuldarlığının və keyfiyyətinin yüksəldilməsində əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayır. Üzvi gübrələr dedikdə peyin, peyin şirəsi, fekalii, kompostlar və s. nəzərdə tutulur. Üzvi gübrələrdə kompleks şəkildə olaraq mineral gübrələrin tərkib elementləri vardır. Belə ki, peyinin tərkibində 0,5% azot, 0,25% fosfor, 0,6% kalium və bir çox makroelementlər vardır. Peyinin tətbiq edilməsi nəticəsində bitkilərin torpaqdan aldıqları qida maddələri yenidən torpağa qaytarılır. Torpağın qida maddələri ilə zənginləşdirilməsi, münbitliyinin artırılması və bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, suya davamlı struktur aqreqatlarının miqdarının yüksəldilməsi torpağın su-fiziki xüsusiyyətlərini, o cümlədən su saxlama qabiliyyətini yaxşılaşdırılması peyin və digər üzvi gübrələrdən asılı olaraq dəyişir. Qeyd olunan gübrənin tərkibində olan və torpaqda yaşayan faydalı mikroorqanizmlərin fəaliyyəti sayəsində torpağın tərkibindəki çətin həll olan mineral qida maddələri asan mənimsənilən formaya çevrilir, bilavasitə bitkinin kök sisteminin sorulma zonasında asan mənimsənilən qida maddələrinin miqdarını artırır. Əkin zamanı xüsusilə torpağa peyin və digər üzvi gübrələr mineral gübrələrilə birlikdə tətbiq edildikdə onun səmərəsi daha yüksək olur.Digər tərəfdən mineral gübrələr torpağa növbəli şəkildə verilərkən onda qida maddələrinin zərərli artımı müşahidə olunur. Bu zaman qida maddələrinin bir hissəsinin isə çətin mənimsənilmə formasına keçməsinə, başqa sözlə desək, qida maddələrinin itkisinə səbəb olur. Belə ki, peyin mineral gübrələrlə birlikdə tətbiq edildikdə bu çatışmazlıq aradan qaldırılır. Biohumus ən yaxşı üzvi gübrələrdən biri sayılır və dünya bazarında ən keyfiyyətli ekoloji təmiz gübrə hesab edilir. Peyindən fərqli olaraq biohumusun tərkibində 16% ümumi humus, 3,2% ümumi azot, 2,2% ümumi fosfor, 2% ümumi kalium və digər zəruri makroelementlər vardır. Biohumus həm tərkibinə həm də keyfiyyətinə görə peyinə nisbətən daha üstün üzvi gübrə hesab edilir. Tərkib nisbətinə və bioloji əhəmiyyətinə görə 1 ton biohumus 10-15 ton təzə peyinə bərabərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, növündən asılı olmayaraq, gübrənin torpağa deyil, bitkiyə verilməsi vacib şərtlərdən biridir. Bu baxımdan da əkin sahəsinə verilən azot, fosfor və kalium gübrələri, daha doğrusu, onların tərkibindəki təsiredici maddələrin (N, P2O5, K2O) nisbəti becərilən bitkinin tələbatına uyğun olmalıdır. Beləliklə, qeyd etmək olar ki, ölkə rəhbərliyinin, o cümlədən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının mineral gübrələrə olan tələbatın ödənilməsi daim diqqət mərkəzindədir. Yüklə 193,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|