ÖLKƏDƏ KƏnd təSƏRRÜfati istehsalinin mineralvə ÜZVİ GÜBRƏLƏRLƏ TƏMİnat səVİYYƏSİNİn statiSTİk qiYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

3 

 

edirik. Məlumdur ki, müasir dövrdə üzvi və mineral gübrələrdən istifadə etmədən kənd təsərrüfatında 

istehsalın  davamlı  və  dinamik  inkişafı,  torpaqların  münbitliyinin  qorunub  saxlanması  və 

yüksəldilməsi,  bitkilərin  məhsuldarlığının  artırılması  və  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılması  mümkün 

deyildir. 

Bu  təkcə  bizim  ölkədə  deyil  bütün  dünyada  kənd  təsərrüfatında  yüksək  və  keyfiyyətli 

məhsuldarlıq  əldə  etmək  üçün  mineral  gübrəyə  olan  tələbat  ödənməlidir.  Belə  ki,  dünyada  mineral 

gübrəyə olan tələbatın 2011-2015-ci illər üzrə dinamikası cədvəl 1-də verilmişdir. 

 

Cədvəl 1 

Dünyada təsiredici maddə miqdarındagübrəyə olan tələbat(min ton)- 2011-2015  

İllər 

2011 

2012 

2013 

2014 

2015 

Azot (N) 

105 348 

107 374 

109 299 

111 109 

112 909 

Fosfor (P2O5) 

41 679 

42 562 

43 435 

44 245 

45 015 

Kalium (K2O) 

28 679 

29 682 

30 683 

31 594 

32 453 

Cəmi (N+ P2O5+K2O) 

175 706 

179 618 

183 417 

186 948 

190 377 

 

Cədvəldən göründüyü  kimi tələb olunan gübrənin miqdarı 2011-ci ildə cəmi 175706 min ton 

olmuşdur ki, bundan azot tərkibli 105348 min ton, fosfor tərkibli 41679 min ton, kalium tərkibli isə 

28679 min ton təşkil etmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, tələbat ildən-ilə artmışdır və 2015-ci ildə 

artım dinamikası ümumi olaraq 190377 min ton olmuşdur. 2015-ci il ilə 2011-ci il arasındakı fərqi 

nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, tələb olunan gübrə normasında artım müxtəlif olmuşdur. Belə ki, 

azot  tərkibli  gübrədə  6,7%,  fosfor  tərkibli  gübrədə  7,4%,  kalium  tərkibli  gübrədə  isə  11,6  %  artım 

müşahidə olunur. Ümumi gübrəyə görə isə 7,7% artım olmuşdur.  

Qeyd edək ki, hal-hazırda respublikamızda adambaşına 0,16 hektar əkin sahəsi düşür ki, bu da 

dünyada  orta  göstəricidən  azdır.  Ölkə  əhalisini  taxılla,  tərəvəzlə,  heyvandarlıq  məhsulları  ilə  və 

sənayeni  xammalla  təmin  etmək  üçün  adambaşına  düşən  əkin  sahəsindən  alınan  məhsul  daha  da 

artırılmalıdır.  Belə  bir  yanaşma  da  əkinçiliyin  intensivləşməsini,  əkin  sahəsində  məhsuldarlığın 

yüksəldilməsini tələb edir. 

Bütövlükdə  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığının  artırılmasında  torpaqlarda  azot, 

fosfor  və  kaliumun  çatışmazlığı  əsas  məhdudlaşdırıcı  amilə  çevrilmişdir.  Aqrotexniki  tədbirlər 

optimal  müddətlərdə  və  keyfiyyətlə  həyata  keçirilsə,  bitkilərin  qida  maddələri  ilə  tam  təmin 

olunmadığı  şəraitdə  hətta  ən  yaxşı  bitki  sortunun  toxumundan  istifadə  olunsa  belə,  yenə  də 

gözlənilən səmərəni almaq mümkün deyil. 

Cədvəl  2-də  dünyanın  müxtəlif  bölgələri  üzrə  mineral  gübrəyə  olan  tələbatınillik  artım  tempi  

verilmişdir.  Bu  tempə  əsasən  dünya  üzrə  kalium  gübrəsinə  tələbat  3,1%  olduğu  müşahidə  olunur. 

Digər tərəfdən isə azot tərkibli gübrəyə olan tələbatın illik artımında aşağı göstərici(1,7%) müşahidə 

olunur.  Ümumi  normaya  uyğun  olaraq,  dünya  üzrə  cəmi  2,0%  artım  müşahidə  olunur.  Torpaqda 

münbitliyin artırılması istehsal olunan məhsulun artımına da yüksək təsir göstərir. 

 

Bildiyimiz  kimi,  becərilən  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  hər  il  əsas  və  əlavə  məhsulu  ilə  birlikdə 

torpaqdan  kifayət  qədər  qida  maddəsi  aparır.  Məsələn,  payızlıq  buğda  hər  hektardan  yığılan  30 

sentner dən və ona müvafiq saman məhsulu ilə torpaqdan təsiredici maddə hesabı ilə 110 kq azot, 40 

kq fosfor və 70 kq kalium, 3 ton kartof məhsulu, 150 kq azot, 60 kq fosfor və 270 kq kalium aparır. 

Əgər  aparılan  qida  maddələri  gübrələr  şəklində  torpağa  qaytarılmazsa,  nəticədə  torpaq  tədricən 

deqradasiyaya uğrayır və münbitliyi azalır. 

 

 

 

 

 

---

4 

 

 

 

Cədvəl 2 

Dünyanın müxtəlif bölgələri üzrə mineral gübrəyə olan tələbatın illik artım tempi  (2011-2015) 

 

N 

P2O5 

K2O 

Cəmi 

(N+P2O5+K2O) 

Dünya üzrə 

1.7% 

1.9% 

3.1% 

2.0% 

 Afrika 

1.9% 

3.3% 

4.3% 

2.5% 

Amerika  

1.6% 

2.3% 

2.3% 

1.9% 

- Şimali Amerika  

0.8% 

0.9% 

1.2% 

0.9% 

- Latın Amerikası 

3.1% 

3.5% 

3.3% 

3.3% 

Asiya 

1.9% 

1.7% 

4.0% 

2.1% 

- Qərbi Asiya 

2.9% 

2.9% 

6.7% 

3.2% 

-Cənubi Asiya  

2.6% 

2.9% 

2.7% 

2.7% 

- Şərqi Asiya  

1.4% 

0.9% 

4.4% 

1.8% 

Avropa 

1.3% 

1.7% 

2.1% 

1.5% 

- Mərkəzi Avropa 

2.3% 

4.5% 

3.2% 

2.8% 

- Qərbi Avropa 

-0.2% 

-0.7% 

1.0% 

-0.1% 

- Şərqi Avropavə Mərkəzi Asiya 

3.5% 

3.5% 

3.2% 

3.4% 

Okeaniya  

1.0% 

2.8% 

4.3% 

2.1% 

 

Aqrokimya  elminin  banilərindən  hesab  edilən  D.Pryanişnikov  apardığı  elmi-tədqiqat  işlərinin 

nəticələri  və  dünya  təcrübələrinin  təhlilinə  əsasən  belə  qərara  gəlmişdir  ki,  məhsul  gübrənin 

törəməsidir. Müəyyən edilmişdir ki, 1 kq azot (təsiredici maddə hesabı ilə) verilmə dozasından asılı 

olaraq 12-15 kq payızlıq buğda dəni, 100-120 kq kartof, 10-12 kqxam pambıq məhsulu, 1 kq fosfor, 

7-8 kq buğda, 50-60 kq kartof və 5-6 kqxam pambıq, 1 kqkalium isə 3-4 kqbuğda, 40-50 kqkartof, 2 

kqxam  pambıq  məhsulunun  artımına  səbəb  olur.  Azot,  fosfor  və  kalium  gübrələri  ayrılıqda  deyil, 

birlikdə, həm də müəyyən olunmuş nisbətdə torpağa verildikdə yüksək səmərə alınır. 

Mineral  gübrələrin  orta  potensial  səmərəliliyini  bu  göstəricilər  səciyyələndirir,  belə  ki, 

becərilən  bitkilərin  məhsuldarlığı  konkret  iqlim  şəraitindən,  becərilən  sort  nümunəsindən,  aparılan 

aqrotexniki qulluq işlərinin səviyyəsindən və s. asılıdır. 

Əsas  qida  maddələri  kimi  azot,  fosfor  və  kalium  gübrələri  bitkilərin  həyatında  çox  böyük 

əhəmiyyətə  malikdir.  Bitkinin  yaşıl  kütləsini  daha  çox  artırmaqla  onun  kütləsinin  çoxalmasına  və 

boyunun uzanmasına azot gübrəsi yaxşı təsir göstərir. Eyni  zamanda azot əsas qida maddəsi hesab 

olunan zülalın, amin turşularının və bir çox bioloji aktiv maddələrin tərkibinə daxildir. 

Bitkinin  bar  orqanlarının  əmələ  gəlməsinə  və  inkişafına  fosfor  daha  yaxşı  təsir  göstərməklə 

onun vegetasiya müddətini azaldır. Fosfor təkcə məhsuldarlığı artırmır, o həmçinin şəkərli bitkilərin 

şəkərini,  yağlı  bitkilərin  yağını,  lifli  bitkilərdə  lif  çıxımını  artırmaqla  məhsulun  keyfiyyətini 

yüksəldir. 

Üzvi  birləşmələrin  tərkibinə  kalium  daxil  olmasa  da,  bitki  hüceyrələrində  gedən  maddələr 

mübadiləsinə aktivləşdirici təsir   göstərir. Buna görə də bitkidə əsasən üzvi maddələrin (saxarozanın, 

yağların, nişastanın ) sintezini gücləndirmək üçün torpağa kalium gübrəsi verilməlidir. 

Buğda bitkisi  misalında bitki məhsulunun keyfiyyətinə mineral gübrələrin təsirini daha aydın 

göstərmək olar. Buğdanın dən məhsulunu artırmaqla bərabər, dənin şüşəvariliyini, kleykovinanı, un 

çıxımını artırır və çörəkbişirmə keyfiyyətini yaxşılaşdırır. 

Bildiyimiz  kimi,  torpaqların  münbitliyi  xassələrinə,  keyfiyyətlərinə  görə  fərqli  olur.  Torpağın 

fiziki,  kimyəvi  xassələrindən,  mexaniki  tərkibindən  və  təbii  iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq    ölkənin 

torpaq  sahələri  öz  təbii  münbitliyinə  görə  10  təbii-iqtisadi  bölgəyə  ayrılmışdır.  Belə  ki,  Abşeron, 

Gəncə-Qazax,  Şəki-Zaqatala,  Lənkəran,  Quba-Xaçmaz,  Aran,  Yuxarı  Qarabağ,  Kəlbəcər-Laçın, 

Dağlıq-Şirvan  və  Naxçıvan  təbii-iqtisadi  rayonlarından  ibarətdir.  Bu  bölgələrdə  torpaqlar  tərkibinə 

və  keyfiyyətinə  görə  bir-birindən  fərqləndikləri  üçün  onların  təbii,  süni  və  iqtisadi  münbitliyi  də 

---