Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 ALİ HAŞİMOV
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin həyatı və fəaliyyəti diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Beləliklə Səlcuqlar dövrünü qələmə alan tarixi nəsr nümunələrində ümumtürk tarixinin ən güclü imperiyalarından olan Səlcuqlar dövlətinin yaranması, formalaşması və təsir dairəsi kimi problemlərdən ədəbi-tarixi müstəvidə bəhs olunmuşdur. S ƏLCUQLAR DÖVRÜNDƏN BƏHS EDƏN TARİXİ ROMANLARDA TARİX V Ə MÜASİRLİK PROBLEMİ 71
özünəməxsus rolu və yeri vardır. Uzun illər boyu dünya tarixində silinməz izlər qoymuş türk imperiyaları zəngin dövlətçilik təcrübəsi, ulu mədəniyyət və möhtəşəm dövlətçilik ənənələri formalaşdırmışdır. Bu mənada Səlcuqlar dövlətinin yeri və tarixdəki missiyası da fərqlidir. Mövcudiyyəti dövründə Səlcuqlar dövləti ortaq türk mədəniyyətinə, dövlətçilik dəyərlərinə, rəhbərlik etdikləri xalqların milli dəyərlərinə, mənəvi sərvətlərinə, ədəbiyyat və sənətlərinə böyük diqqət göstərmişlər. Bu səbəbdəndir ki, Səlcuqlar dövlətinin tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı diqqət mərkəzində olmuş, fərqli istiqamətlərdə öyrənilmişdir. Azərbaycan tarixşünaslığında olduğu kimi, ədəbiyyatımızda da Səlcuqlar dövlətinin hakimiyyəti illərində Azərbaycanın iqtisadi-siyasi, ədəbi-mədəni inkişafı, daxili və xarici siyasətinin öyrəniləmsi diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu istiqamətdə XX əsrdə daha çox işlər görülmüşdür. Səlcuqlar dövləti, eyni zamanda Azərbaycan tarixini öyrənən elmi əsərlərlə yanaşı ədəbi əsərlərdə də dövrün tarixi mənlərə uyğun şəkildə qələmə alınmışdır. Əvvəlcə Səlcuqlar kim idi, bölgədə hansı yerə sahib idilər sualı ətrafında düşünək. Orta Asiyadan Aralıq dənizinə, Dərbənddən İran körfəzinə uzanan (1037-1157) Səlcuqlar dövlətinin formalaşması nəticəsində türkçülük düşüncəsi, dövlətçilik təcrübəsi Qafqazda və Ön Asiyada ənənvi model yaratdı. Yenicə formalaşan islami dəyərlərin möhkəmlənməsi, xalq kütlələrinin düşüncəsində, mədəniyyətində əhəmiyyətli təsir faktoruna çevrilməsi prosesi də tarix olaraq Səlcuqlar dövrü ilə sıx bağlıdır. Yaxın və orta Şərqin, eyni zamanda Qafqazın taleyində Səlcuqlar dövləti spesifik yerə malikdir. Eyni zamanda Səlcuqların Azərbaycan gəlişi ilə Oğuz türklərinin Azərbaycan torpaqlarında yaşaması və
dövlətçilik ənənələrini möhkəmlətməsində yeni mərhələ başlandı. Eyni kökdən olub eyni dildə danışan, eyni inanca sahib olan xalqların ortaq mədəniyyətinin formalaşmasında da bu dövr əhəmiyyətlidir ona görə ki, az sonra yaranan Azərbaycan Atabəylər dövlətinin də dövlətçilik və digər məsələlərdə dayağı rolunu müəyyən mənada Səlcuqlar dövləti təşkil edirdi. Bu təsir mədəniyyət, ədəbiyyat sahəsində də hiss olunmaqda idi. Belə ki, bir müddət ərəblərin təsiri altında formalaşan, elə ərəb dilində yaranan ədəbiyyat bu dönəmdən sonra farslaşmağa başlasa da qısa zaman sonra Azərbaycan dilində də ədəbiyyatın yaranmasına səbəb oldu. Azərbaycan dili bu dövrlərdə Cənubi Qafqazda,
72 ALİ HAŞİMOV
sütunları üzərində formalaşan Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) Azərbaycan türklərinin qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrini yenidən dirçəldib yeni mərhələyə çatdırdı. Eldənizlərin hökmranlığı dönəmində bütün Azərbaycan torpaqları vahid idarəçilik sistemində birləşdirilməsi iqtisadi- siyasi, ədəbi-mədəni sahələrdə böyük inkişafa təkan verdi, sənətkarlıq, ticarət sahələrində olduğu kimi ədəbiyyat da güclü inkişaf mərhələsinə-intibah dövrünə qədəm qoydu. Azərbaycan intibahı Xaqani, Nizami, Əcəmi
dühalarını formalaşdırdı. Tariximizin IX-XII əsrlər dövrü XX əsr Azərbaycan şeirində, dramaturgiyasında olduğu kimi, nəsrində də geniş şəkildə öz əksini tapdı. Azərbaycan tarixi nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən olan Məmməd Səid Ordubadinin “qılınc və qələm”, Oqtay Salamzadənin “ Əsrlərin sirri”, Hüseyn İbrahimovun “ Əsrin onda biri”, Əzizə Cəfərzadənin “Cəlaliyyə” əsərlərində Səlcuqlar və Atabəylər dövrü Azərbaycan tarixi geniş şəkildə, tarixi reallıqları ilə canlandırıldı. Bəhs etdiyimiz tarixi mövzulu nəsr nümunələrinə nəzər saldıqda görünür ki, qələm sahibləri eyni zamanda Səlcuqlar dövrünün dövlətçilik ənənələrini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını, adət-ənənələrini mükəmməl şəkildə öyrənmiş, bu əsərləri tarixçi məntiqi, yazar həsaslığı və vicdanı ilə qələmə almışlar. Oqtay Salamzadənin “ Əsrlərin sirri” romanı “Gəncə qapısı”, “Peyğəmbərin adaşı” və “Qızıl şir dəfinəsi” adlı üç hissədən ibarətdir. Əsər
Səlcuqlu sultanı Məlikşahın Azərbaycan torpaqlarına yürüşü ilə başlayır, dahi şair Nizami Gəncəvinin həyatı və yaradıcılığı fonunda inkişaf edir. Atabəylər dövlətinin keçdiyi tarixi yol əsərdə müvafiq mənbələrə dayanaraq izlənmiş, dövlətin zəifləməsi prosesi, Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşü və hakimiyyətinin sonlanması ilə bitmişdir. Əsər təxminən 300 illik bir tarixi dövrü əhatə edir, ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühitin salnaməsini əhatə edir. Romanın ilk bölmələrindən başlayaraq Nizamin Gəncəvinin ulu babaları, Gəncədəki nufuzları kimi məsələləri diqqət mərkəzinə çəkməklə yazıçı sanki Nizaminin sonrakı taleyinə zəmin hazırlayır. Sonraki bölmələrdə dahi Nizaminin böyüdüyü mühit, təhsil illəri, Gəncədə, Azərbaycanda, Yaxın Şərqdə “Söz mülkünün sultanı” kimi geniş şöhrət qazanması, ona dünya şöhrəti gətirən poemalarının, şeirlərinin yazılması prosesindən həssaslıqla
Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|