Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
936 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
Aestivum) və gənəgərcək (Riqinus Communis) toxumlarından ibarətdir ( Алиев, 1991:130). Arxeoloji abidələrin gur sulu çayların sahilində yerləşməsi, şübhəsiz ki, suvarma əkinçiliyinin inkişafına kömək etmişdir. Ərazinin relyefi müəyyən dərəcədə buna şərait yaratmışdır. Bəzi abidələr Araza qovuşan dağ çaylarından çəkilmiş kanallar vasitəsi ilə suvarılmışdır. Bu dövrdə, şübhəsiz ki, dəmyə əkinçilik də geniş yayılmışdır. Söz yox ki, ilk zamanlar süni suvarma olmadan da əkinçilik olmuşdur. Naxçıvanın Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin tədqiqi zamanı daş toxalar aşkar edilmişdir. Torpağın becərilməsi üçün ilk əvvəl ağac və sümük alətlərdən də istifadə olunmuşdur. Qoşqu qüvvəsi tətbiq edilməklə xış (şumlama) əkinçiliyi e.ə.IV minillikdə meydana gəlir. Təkər modelləri və öküz fiqurlarının tapılması buna sübutdur. Öküz fiqurlarına I Kültəpə ( Абибуллаев, 1982:XXV) və Maxta Kültəpəsində (Seyidov, Baxşəliyev və b., 2012:142) rast gəlinmişdir. Fiqurların hamısının boğazında ikitərəfli dairəvi deşik açılmışdır. Abidələrdən təkər modellərinin aşkar olunması təkərli nəqliyyatın da erkən meydana gəldiyini göstərir. Arxeoloji materiallar içərisində dəvəgözü və çaxmaqdaşından hazırlanmış oraq dişləri də çoxluq təşkil edir (foto 4). Dən daşlarının və həvənglərin təkmil forması əkinçiliyin kifayət qədər inkişaf etmiş səviyyədə olduğunu göstərir. E.ə. IV minilliyin ortalarına aid edilən tunc əşyalar metalişləmənin inkişafından xəbər verir. Bu mərhələdə metal oraqlardan da istifadə edilmişdir. Kür-Araz mədəniyyətinin orta və son mərhələsinin biçin alətləri də qurama oraq dişləri ilə təmsil edilmişdir. Bunu e.ə.III minilliyin əvvəllərinə aid edilən mis-mışyak ərintisindən hazırlanmış tunc oraqın tapılması sübut edir. Arxeoloji material içərisində oraq dişlərinə rast gəlinməsi göstərir ki, ilk tunc dövrünün bütün mərhələlərində qurama oraqlar əsas yer tutmuşdur. Yığılmış taxıl ehtiyatları taxıl quyularında və təsərrüfat küplərində saxlanılmışdır. Ola bilsin ki, taxılın yığılması üçün xüsusi anbarlar da olmuşdur. Taxıl emalının sonrakı mərhələsində dən daşlarından istifadə ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 937
edilmişdir. Çörək ikiqatlı sobalarda, yaxud gil tavalarda bişirilmişdir. İkiqatlı sobalara I Kültəpədə ( Абибуллаев, 1982:132; Кушнарева, Чубинишвили, 1970:108), tava tipli qablara isə əksər Arazboyu bölgələrdə rast gəlinmişdir. Suvarma əkinçiliyinin və qoşqu qüvvəsinin tətbiqi əkinçilik məhsullarının istehsalını artırmağa imkan vermişdir. Həmçinin əmək alətlərinin təkmilləşməsi taxılın yığılması və emalında mühüm rol oynayır. Tunc dövrünün inkişaf etmiş mərhələsində, daşdan hazırlanmış taxıldöyən əmək alətləri var ki, ağır olduğu üçün onlardan yalnız qoşqu qüvvəsi tətbiq etməklə istifadə edilmişdir. Onların ön tərəfində qayış bağlamaq üçün nov, ya da deşik açılmışdır. II Kültəpədən aşkar olunan taxıldöyən alət e.ə. XVIII- XVII əsrlərə aid edir ( Алиев, 1991:129). Bu dövrün təsərrüfatında üzümçülük də müəyyən yer tutmuşdur. Tədqiqatlar zamanı Azərbaycan ərazisində yabanı üzümlüklərin olduğu müəyyən edilmişdir. Bunlara Ağdam, Şəki, Talış, Zəngilan, Qarabağ və Naxçıvanda rast gəlinmişdir ( Алиев, 1991:131-132). Arxeoloji material üzümçülüyün e.ə. III minillikdən gec olmayaraq meydana çıxdığını göstərir. Üzərliktəpə abidəsinin e.ə. II minilliyin əvvəlinə aid edilən alt təbəqəsindən mədəni üzüm çəyirdəyi aşkar olunmuşdur. Bu üzüm növü (Vitis Uinifera) Cənubi Qafqaz və İranda ən qədim mədəni bitki qalıqlarından biridir (Bünyatov, 1964:111). Üzümçülüyün inkişafını göstərən amillərdən biri üzüm toxumları ilə yanaşı aşkar olunmuş üzüməzən daşların mövcudluğudur. Belə əmək alətlərinə muxtar respublika ərazisində çox rast gəlinib (Qarabağlar, Qıvraq, II Kültəpə, Şahbuz rayonu və s.). Onlar əhəng və bazalt tipli daşlardan hazırlanıb. Müxtəlif həcmli, yuvarlaq planlı, tabaq şəklində olan bu daşların içərisindən üzüm şirəsinin axması üçün novlar açılıb. Qalacıq yaşayış yerində üzüməzən daşların yaxınlığında üzüm şirəsini saxlamaq üçün nəzərdə tutulan dördkünc planlı çənlərə də rast gəlinib. Naxçıvan ərazisində son tunc dövrünün arxeoloji abidələrinin tədqiqi zamanı xışlara rast gəlinməməsi heç də o demək deyil ki, bu dövrdə şumlama əkinçiliyindən və qoşqu qüvvəsindən istifadə edilməmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu ərazidə şumlama əkinçiliyi hələ ilk tunc dövründən mövcud olmuşdur. Şübhəsiz ki, dağ ətəklərində şumlama əkinçiliyi ilə bərabər dəmyə əkinçilikdən də bəhrələnmişlər. Bu dövrdə qoşqu qüvvəsinin tətbiq olunduğu 938 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
mümkün deyildi. Əkinçilik iqtisadiyyatın digər sahələrinin də inkişafını da təsir göstərmişdir. Əkinçiliklə bağlı əmək alətlərinin bir qrupu dən daşları və sürtkəclərdən ibarətdir (foto 5). Taxılın üyüdülməsi üçün dən daşlarından istifadə olunmuşdur. Eneolit dövründən istifadə olunmağa başlayan bu alətlər alt və üst daşlarından ibarət olmaqla, formaca əvvəlki mərhələlərin alətlərindən fərqlənmirlər. Tunc dövründə təsərrüfatın mühüm sahələrindən biri də maldarlıq olmuşdur. Maldarlığın meydana gəlməsi və inkişafı osteoloji qalıqların və heyvan fiqurlarının tədqiqi ilə müəyyən edilmişdir. Naxçıvanın Arazboyu abidələrindən xeyli sayda osteoloji qalıqlar əldə edilmişdir. Tapıntılar arasında öküz (Bos taurus), qoyun (Ovis), keçi (Capra), ev donuzu (Sus
vardır
. Eneolit və tunc dövrünün erkən mərhələsində Naxçıvanda iribuynuzlu heyvan sümükləri (75-80 %) üstünlük təşkil etmişdir ( Сеидов, 1993:121). Azərbaycanın başqa rayonlarında da buna bənzər göstəricilər qeydə alınmışdır. Məsələn, Babadərviş yaşayış yerində iribuynuzlu heyvanlar 90 % olmuşdur. Q.S.İsmayılovun fikrincə, sürüdə iribuynuzlu heyvanların üstünlük təşkil etməsi oturaq həyat tərzi ilə bağlıdır ( Исмаилов, 1978:89). Əsasən qoyun və keçi sümükləri ilə təmsil olunan xırdabuynuzlu heyvanlar tunc dövrünün inkişaf etmiş mərhələsində birinci yeri tutmuşdur. Bu, tədqiq edilmiş bütün yaşayış yerlərində özünü aydın şəkildə büruzə verir. Gil qablar üzərində xırdabuynuzlu heyvanlara aid buynuzşəkilli reylef ornamentlərin meydana çıxması da bununla bağlıdır. Xırdabuynuzlu heyvanların sayca artması yarımköçəri yaylaq maldarlığının inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. Yaşayış yerlərinin topoqrafiyasına və bir neçə abidədə mədəni təbəqənin az yığılmasına əsasən söyləmək olar ki, yarımköçəri yaylaq maldarlığı Naxçıvanda artıq Kür-Araz mədəniyyətinin orta inkişaf mərhələsində mövcud olmuşdur. Bu, e.ə. IV və III minilliklərin ayrıcına düşür. Bu dövrün sümük qalıqlarının təhlili qədim tayfaların həyatında
Фауна галыглары Д.В. Щаъыйев тяряфиндян тяйин едилмишдир Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|