Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
942 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
arasında dövr etibarı ilə birincidən sonra, ikincidən əvvələ aid, onlardan fərqlənən mədəniyyət mövcud olmuşdur. Bu fərq ondan ibarətdir ki, bu mədəniyyətin yaşayış məskənlərində kərpic tikintilər düzplanlı üslubda inşa edilmişdir. Materialın əksəriyyətini təşkil edən saxsı qablar öz formalarına görə tamamilə fərqlidir. Naxçıvan ərazisində bu tip abidələr sırasına Ovçulartəpəsi, Xələc, Damlama, Şortəpə, Ərəbyengicə daxildir. Leylatəpədən aşkar olunan maddi-mədəniyyət qalıqlarının ən qiymətlilərindən biri metallurgiyaya aiddir ( Нариманов, Джафаров, 1990:5-14). Buradan nəinki müxtəlif metal əşyalar, həm də onların bilavasitə yaşayış məskənlərində hazırlanmasını göstərən maddi qalıqlar tapılmışdır. Yəni misi əridib tökərkən sıçrayan külli miqdarda mis zərrəcikləri yerə dağılmış və otağın içərisində torpağa yapışmış şəkildə aşkar olunmuşdur. Bu məlumat nəinki Azərbaycanda, hətta bütün Qafqazda yerli metal istehsalına aid ilk tapıntı idi. Bu dövrə aid təkmil metal əşyalar və metal emalı ilə bağlı olan kürələr e.ə. IV minilliyin ortalarında dağ-mədən işinin və metallurgiyanın bir- birindən ayrıldığını göstərir. Lakin Azərbaycanda indiyədək erkən tunc dövrünə aid mədənlər aşkar edilməyib. Ehtimal ki, onlar sonrakı dövrlərin mədənləri tərəfindən dağıdılıb. Naxçıvan ərazisində Vayxır mis yataqları aşkar olunan qədim mədənlərin ətrafından daş çəkiclər və saxsı qab parçaları tapılıb ( Бахшалиев, 1985:83). II Kültəpənin ilk tunc dövrü təbəqəsindən aşkar olunan metaləritmə kürəsinin qalıqları metallurgiyanın öz dövrünə görə yüksək inkişaf mərhələsini əks etdirməklə, süni üfürmə texnikasının tətbiq edildiyini göstərir ( Сеидов, 1993:126). Süni üfürmədə hərarətin yüksəldilməsinə xidmət edən körük ucluqları buna misaldır. Yüksək hərarətin alınması və tənzim edilməsi qədim metallurqların iqtisadi imkanlarını artırmış, yataqların dərinliyində yerləşən sulfidli filizlərin əridilməsi üçün şərait yaratmışdır. Naxçıvan ərazisində metallurgiyanın yüksək inkişaf səviyyəsi heç də təsadüfi olmayıb, qonşu ərazilərdə bu sahənin tərəqqisi ilə bağlıdır. Qarabağ ərazisində yerləşən Leylatəpənin Kür-Araz dövrünə qədər olan təbəqəsindən tərkibinə mərgümüş və nikel qatılmış mis ərintilərinə rast gəlinmişdir ( Нариманов, Джафаров, 1990:8). Çatal-Höyük (Рагимова, 1978:42) və ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 943
Yarımtəpənin ( Мунчаев, 1961:307-315) mədəni qatlarından e.ə. VII-VI minilliklərə aid edilən filiz qalıqları artıq bu dövrdə şübhəsiz ki, filizin əridilmək üçün yaşayış yerlərinə gətirildiyini göstərir. Naxçıvan abidələrindən əldə edilən metal şlak qalığı burada metallurgiyanın inkişafını göstərən dəllillərdəndir. Naxçıvan ərazisində eneolit və ilk tunc dövrü metallurgiyası üç mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ misdən hazırlanmış kiçik əşyalarla xarakterikdir. İkinci mərhələdə təmiz mislə bərabər, tərkibinə mərgümüş və ya az miqdarda nikel ərintisi qatılmış, süni yolla hazırlanmış alətlərə rast gəlinir. Üçüncü mərhələ e.ə. IV minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Kür-Araz mədəniyyəti dövrünü əhatə edir ki, bu mərhələdə metallurgiya tərəqqi edərək, tuncdan çoxsaylı alətlərin hazırlanmasına şərait yaratmışdır. Bəzi metal əşyaların tədqiqi onun ara qızdırmalarla döyülməyə məruz qaldığını göstərir ( Сеидов, 1993:125). Dövrün gil qəlibləri bu dövrdə tökmə texnikasının yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. I Kültəpədən tunc baltalar tökmək üçün qəlibin aşkar edilməsi, bu dövrdə ikitaylı qəliblərdə tökmə texnikasının mənimsənildiyinə işarədir. I Kültəpədən metal yarımfabrikatlar tökmək üçün qəliblərin tapılması hazır metal məmulatının əsas istehsal mərkəzlərindən digər rayonlara yayıldığını göstərir. Müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmiş gil qəliblərin mövcudluğu tökmə istehsalının çoxsahəli və intensiv xarakter daşıdığını göstərir. Şübhəsiz ki, metal əşyaların istehsalı ilə yüksək ixtisaslı ustalar məşğul olmuşdur. Belə ki, mürəkkəb konfiqurasiyalı baltalar və nizə ucluqları müəyyən vərdişlərə yiyələnmiş ustalar tərəfindən hazırlana bilərdi. Tunc dövrünün sonrakı mərhələlərinə aid metal əşyaların hazırlanmasında tökmə, döymə, kəsmə, burma, yastılama, prokat və digər texnoloji üsullardan istifadə edilmişdir. Metallurgiya və metalişləmə sənətinin meydana gəlməsi və inkişafının xarakterinin müəyyən edilməsində abidələrdən aşkar olunan balta, nizə, xəncər, əmək alətləri və müxtəlif bəzək əşyalarının mühüm əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan ərazisinin mis və polimetal yataqları ilə zəngin olması orta tunc dövründə metallurgiya və metalişləmənin inkişafını təmin etmişdir (foto 7).
944 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
əşyalar, xüsusilə qızıl və gümüşdən hazırlanan mükəmməl əsərlər metal emalının yüksək səviyyədə ixtisaslaşdığını, zərgərliyin meydana çıxdığını göstərir. Qızıl əşyalara Qızılburun daş qutularında və Şahtaxtı nekropolunda ( Алекперов, 1960:56) rast gəlinmişdir. Arazboyu arxeoloji abidələrin tədqiqindən göründüyü kimi, bu dövrdə qalaylı tuncdan geniş istifadə edilmişdir. I Kültəpədə aşkar olunan metal əşyaların tərkibində 1-10,8%, Qızılburunda 0,1--8,4%, II Kültəpədə 4%, Çalxanqalada 0,3-12% (Seyidov, Hasanova, 2005:51, 107, 109-114) qalay olduğu müəyyən edilmişdir. Tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, Naxçıvanda tunc dövrü metallurgiyası Qədim Şərq ölkələri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etmişdir. Azərbaycan ərazisində metallurgiya və metalişləmənin yerli zəmində formalaşmasına, inkişaf etməsinə baxmayaraq, onun Yaxın Şərq ölkələrinin naaliyyətlərindən də bəhrələnməsini inkar etmək olmaz. Azərbaycan eyni zamanda Cənubi Qafqaz və Şərq ölkələrini xammal və hazır metal məmulatı ilə təmin edən başlıca istehsal mərkəzlərindən biri olmuşdur. Arxeoloji material bu dövrdə tunc metallurgiyasının yüksək inkişaf dövrü keçdiyini göstərir. Eramızdan əvvəl V-II minilliklərdə dulusçuluğun inkişafında hiss ediləcək irəliləyiş gözə çarpır. Bu dövrdə dulusçuluq ev sənəti çərçivəsindən kənara çıxaraq, ixtisaslaşmış istehsal sahəsinə çevrilir. Eneolit dövrünə aid saxsı məmulatında müəyyən dərəcədə qabalıq hiss olunsa da, tunc dövrünün ilk mərhələsindən başlayaraq qabların yaxşı yoğrulmuş gildən hazırlanması, simmetrik formalaşdırılması, keyfiyyətli bişirilməsi və anqoblanması bununla bağlıdır. Keramika məmulatı təkmil konstruksiyalı, birkameralı dulus kürələrində bişirilir. II Kültəpənin VII tikinti qatında ( Сеидов, 1993:31) dulus kürəsinin qalıqlarına rast gəlinmişdir. Azərbaycanın digər abidələrində-Mingəçevir, Bitdili (Şamxor) və s. dulus kürəsinin qalıqları izlənmişdir. Hələ eneolit dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfalar mükəmməl dulus kürələrindən istifadə etmişlər ( Əliköməktəpəsi, Çalağantəpə və s.). E.ə. III-II minilliklərdə dulusçuluq sənətində ixtisaslaşma nəzərə çarpır. Bu mərhələdə nazik divarlı, yaxşı cilalanmış qablar çoxluq təşkil edir. Bəzi qabların üzəri qara rəngli boya ilə örtülür. Onlar əsasən dulus çarxında hazırlanır. Bu
Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|