Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 939
ovçuluğun da müəyyən yer tutduğunu göstərir. Başlıca olaraq, ceyran, maral, ayı, pişik və b. heyvanlar ovlanmışdır. Vəhşi heyvanlara aid osteoloji qalıqların az olması (10 %) onların təsərrüfatda ikinci dərəcəli yer tutduğunu göstərir. Görünür, heyvanlar yaşayış yerinin yaxınlığında xüsusi hasarlanmış sahədə saxlanılırmış. Maldarlığın inkişafı təkərli nəqliyyatın və əkinçiliyin inkişafına təkan vermişdir. İribuynuzlu heyvanlardan taxıl döyümündə istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlığını və cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan izafi məhsul istehsalını artırmışdır. Orta tunc dövrü abidələrinin tədqiqi zamanı əldə edilən osteoloji materialdan görünür ki, xırdabuynuzlu heyvanların sayca artması və yarımköçəri yaylaq maldarlığının inkişaf etməsi sayəsində yüksək dağlıq zonalarında və dağ ətəklərində yeni abidələr meydana çıxır. Naxçıvan ərazisində olan yaşayış yerlərinin tədqiqi, onların bir qismində həyatın mövsümi xarakterdə olduğunu, mədəni təbəqənin yığılmadığını göstərir. Bu tip yaşayış yerləri yarımköçəri maldar tayfaların həyat tərzi ilə bağlı olmuşdur. Dağlıq zonalarda əhalinin məskunlaşması orta və son tunc dövründə baş vermişdir. Bu dövrdə Araz çayı ətrafında, Mil-Qarabağ düzündə, Muğanda, Cənub-Şərqi Azərbaycanda güclü maldar tayfalar yaşamışlar. Naxçıvanın qayaüstü təsvirlərinin öyrənilməsi də heyvandarlığın inkişafı haqqında təsəvvür yaratmağa kömək edir. Gəmiqayada orta tunc dövrünə aid öküz qoşulmuş araba təsvirlərinə rast gəlinməsi, bu dövrdə qoşqu qüvvəsinin (öküz və at qoşulmuş) inkişafı və bunun maldar tayfaların həyatındakı əhəmiyyəti ilə bağlıdır (foto 6). Abidələrdən aşkar olunan monoxrom və polixrom boyalı qabların üzərində ilk tunc dövründə olduğu kimi xırdabuynuzlu heyvan təsvirlərinə rast gəlinməsi, heyvandarlığın orta tunc dövründə təsərrüfatın mühüm sahələrindən biri olduğunu göstərir. Bu dövrdə heyvandarlığın inkişafını yaşayış yerlərindən aşkar olunan nehrələr də sübut edir. Maldarlığın inkişafı əkinçiliyə nisbətən daha çox izafi məhsul əldə edilməsinə, sərvətin müəyyən qrup adamların əlində toplanmasına imkan yaratmışdır. Bu, son nəticədə əmlak bərabərsizliyinə gətirib çıxarmışdır. Belə ki, maldar tayfaların əlində tez bir zamanda çoxlu var-dövlət yığılmağa başlayır ki, bu da mal-qaranın saxlanması üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlb etmək
940 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
qul kimi istifadə etməyə başlayırlar. Bu isə sinifli cəmiyyətin ilk rüşeymlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. Tayfa başçılarına aid zəngin qəbirlərin meydana çıxması da, şübhəsiz ki, bununla bağlıdır. Bu dövrdə heyvandarlığın müəyyən sahəsini də atçılıq təşkil etmişdir. Muğanda Əliköməktəpəsindən aşkar olunan at sümükləri atın hələ eneolit dövründə əhilləşdirildiyini göstərir ( Махмудов, Нариманов, 1972:480-481; Нариманов, 1987:153). II Kültəpə (Алиев, 1991:135), Şahtaxtı ( Алекперов, 1937:254-255), Qarabulaq kurqanlarından xeyli at sümükləri və atla dəfn olunma hallarına rast gəlinib. Qobustan rəsmlərində, Şahtaxtı və II Kültəpə boyalı qablarında atlı təsvirləri atçılığın yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu və qədim tayfaların həyatında mühüm rol oynadığını göstərir. Tədqiqatlar Arazboyu tayfaların həyatında hələ tunc dövrünün erkən mərhələsindən başlayaraq maldarlığın əkinçilikdən ayrıldığını və yarımköçmə yaylaq maldarlığının formalaşdığını göstərir. Tuncun inkişaf etmiş mərhələlərində isə maldarlıq müstəqil istehsal sahəsi kimi mövcud olmuşdur. Bu dövrə aid arxeoloji abidələrin tədqiqi, oturaq həyat keçirən qəbilələrlə bərabər, postoral həyat sürən tayfaların da olduğunu göstərir. Bu qəbilələrə aid mövsümi yaşayış yerlərində mədəni təbəqə olduqca az yığılmışdır. Bu dövrə aid bir neçə nekropolun yaxınlığında yaşayış yerinə rast gəlinmir. Şübhəsiz ki, bu, insanların köçmə, daha doğrusu yarımköçmə təsərrüfat həyatı ilə bağlı olmuşdur. Xırdabuynuzlu heyvandarlığın inkişafını həm də qayaüstü təsvirlər, heyvan fiqurları və saxsı qablar üzərindəki təsvirlər sübut edir. Son tunc dövrünə aid saxsı qablar üzərindəki ov səhnələrində, başlıca olaraq, xırdabuynuzlu heyvanlar təsvir edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu, xırdabuynuzlu heyvanların maldarlıqda önəmli rolu və insanların məişətində onların böyük əhəmiyyəti ilə bağlıdır. Bəzi tədqiqatçılar yanlış olaraq Qafqazda atın əhilləşdirilməsinin hind- avropalılarla bağlı olduğunu və onların gəlişinədək burada əhilləşdirilmiş atlardan minik vasitəsi kimi istifadə edilmədiyini göstərirlər ( Погребова, 1977:46). Qeyd etdiyimiz kimi, at Azərbaycanda qədim dövrlərdən əhilləşdirilmiş və şübhəsiz ki, ondan minik vasitəsi kimi də istifadə olunmuşdur. Paleontoloq D.H.Hacıyev at sümüklərini iki qrupa bölür: 1) ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 941
güclü yedək və ya qoşqu atları; 2) yüngül minik atları. Çoxsaylı at cilovları, yüyən-yəhər hissələri, at bəzəkləri və s. buna sübutdur (Cəfərov, 2000:145). Atçılığın Azərbaycan ərazisində yerli zəmində meydana gəldiyini və inkişaf etdiyini söyləmək daha doğrudur. Uzaq səfərlər zamanı, hərbdə və tayfalararası mədəni-iqtisadi əlaqələrdə atdan istifadə at totemi, ata sitayişin meydana gəlməsinə səbəb olur və bunun nəticəsidir ki, zəngin qəbir abidələrində at skeletlərinə də rast gəlinir. Son tunc və erkən dəmir dövrünün təsərrüfatında əsas istehsal sahələri ilə bərabər, yardımçı təsərrüfatların da müəyyən rolu olmuşdur. Ovçuluq, balıqçılıq, yığıcılıq belə təsərrüfat sahələrindəndir. Qayaüstü rəsmlərdə və saxsı qablar üzərindəki təsvirlərdə ovçuluğa geniş yer verilməsi, heç də təsadüfi deyildir. İqtisadi həyata təkamül verən əsas sahələrdən biri də sənətkarlıqdır. Hələ qədim dövrlərdən meydana çıxan ibtidai sənətkarlığın müəyyən sahələri e.ə. V minillikdən başlayaraq daha da təkmilləşmişdir. Arxeoloji qazıntılardan əldə edilən müxtəlif əmək alətləri, təsərrüfat əşyaları o dövrdə sənətkarlığın müxtəlif qollarının–metallurgiya və metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, dəri və gönişləmə, toxuculuğun dinamik şəkildə inkişaf etdiyini göstərir. Yuxarıda sadalananlar arasında metallurgiya və metalişləmə aparıcı yerlərdən birini tutmuşdur. Bütün Cənubi Qafqazda məskunlaşan tayfaların metalla ilk tanışlığı hələ eneolit dövründə olmuşdur. Bu dövrə aid abidələrdən xırda metal əşyalar, o cümlədən bəzək üçün muncuqlar tapılmışdır. Eneolit dövrü abidələrindən tapılan metal əşyaların əksəriyyətini yerli sakinlər soyuq döymə üsulu ilə hazırlamışlar. Metallurgiyanın və metalişləmə sənətinin yerli mənsubiyyətini göstərən məmulatlar e.ə.V-İV minilliklərdə özünü göstərir. Xüsusən də tunc dövrünün erkən mərhələsi zəngin materialı ilə fərqlənir. Tədqiqatçılar Azərbaycanın eneolit dövrü Kültəpə və Şomutəpə mədəniyyəti ilə ilk tunc dövrü Kür-Araz mədəniyyəti arasında müəyyən varisliyin (məs. çiy kərpic tikintilərinin olması, dairəvi planlı evlər, bəzi qab nümunələrində forma bənzərliyi) olduğunu söyləyirlər. Ancaq Azərbaycanda ilk dəfə bu iki mədəniyyət arasındakı boşluğu dolduran, yeni bir mədəniyyətə mənsub Leylatəpə yaşayış məskəninin aşkarlanması və öyrənilməsi məsələyə aydınlıq gətirdi. Leylatəpədən əldə edilən məmulatlar göstərdi ki, Kültəpə və
Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|