Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəmsəddin Muhəmməd ibn Müzəffər Xalxali
- Nəsrullah ibn Muhəmməd əl-Öməri Xalxali
sahəsində böyük mütəxəssis kimi şöhrət tapmışdı. Alim h. 16 ramazan 668-ci ildə (8 may 1270) Dəməşqdə vəfat etmişdi 1809 .
Şəmsəddin Muhəmməd ibn Müzəffər Xalxali Elxanilərin hakimiyyəti illərində (1256-1357) Azərbaycanın tanınmış şafi’i fəqihi, mühəddis, ədəbiyyatşünas və mütəkəllimlərindən biri idi. Xətibi ləqəbi ilə məşhur olmuş Şəmsəddin Xalxali müxtəlif elm sahələrinə aid bir sıra əsərlərin müəllifi idi. Bunlardan ‚Tənvirü’l-Məsabih‛, ‚Şərhu Mişkatü’l-Məsabih‛, ‚Şərhu Müntəhiyü’s-Sul və’l-Əməl fi İlmü’l-Üsul‛, ‚Şərhu Miftahü’l-Ülum‛, ‚Şərhu Təlxisü’l-Miftah‛ı 1810
1811 . ‚Şərhu Təlxisü’l- Miftah‛ın nadir əlyazma nüsxələrindən biri Türkiyə Afyon Gədik Əhməd paşa İHK, ‚Şərhu Miftahü’l-Ülum‛un nüsxələrində biri isə İstanbul Köprülü yazma əsərlər kitabxanasında saxlanılır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih, müfəssir, mütəkəllim, əxlaq nəzəriyyəçisi, riyaziyyatçı və şair idi. Nəsrullah Xalxali Səfəvilərin təzyiq və təqibləri nəticəsində vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalan alimlərdən biri idi. Alim Osmanlı imperatorluğu idarəsində olan Şam diyarına getmiş, Hələb şəhərində məskunlaşmışdı. Nəsrullah Xalxali Hələbdəki Əsruniyyə mədrəsəsində dərs vermişdi 1812
. Dəyərli həmkarım Bilal Dədəyev mənbələrdəki məlumatlardan Nəsrullah Xalxalinin, yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz, Şəmsəddin Muhəmməd Xalxalinin oğlu olduğu qənaətini hasil etmişdir
1813 . Şəmsəddin Muhəmməd Xalxali h. 745-ci ildə )1344(, Nəsrullah Xalxali isə h. 962-ci ildə (1555) vəfat etmişdir. Ata ilə oğulun ölüm tarixləri arasında 211 il olması mümkün deyil. Yəni Şəmsəddin Muhəmməd Xalxalinin Nəsrullah Xalxalinin atası olma
1809
MƏQRİZİ, Kitabü’l-Müqəffa, C. I, s. 148. 1810
‚Miftahü’l-Ülum‛ tanınmış ədəbiyyatşünas və mütəkəllim Yusif ibn Əbu Bəkr əs-Səkkakinin (öl. 1299) ərəb filologiyasına dair əsərdir. Xətib Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əbdürrəhman Qəzvini (öl. 1338) bu əsərin xülasəsini yazmış və bunu ‚Təlxisü’l-Miftah‛ adlandırmışdı. Şəmsəddin Xalxali isə bu iki əsərə şərh yazmışdı. 1811
HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’, C. I, s. 143; KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 612; BAĞDADLI, İzahü’l-Məknun, C. I, s. 165; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 726. 1812 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. III, s. 222; NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. II, s. 706; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l- Müəllifin, C. IV, s. 28. 1813
DƏDƏYEV, həmin məqalə. ehtimalı yoxdur. Lakin biz İbnü’l-İmadın qeydlərindən Nəsrullah Xalxalinin atasının da Azərbaycanın tanınmış şafi’i fəqihlərindən biri olduğunu öyrənirik 1814 . İbnü’l-İmad onun haqqında ‚fəqih oğlu fəqih‛ 1815
ifadəsini işlədir. Nəsrullah Xalxali haqqındakı bir digər yanılğı isə onun Şamaxı yaxınlığındakı Xalxal vilayətindən olmasıdır 1816 . Orta
əsrlərə aid tarixi mənbələr və bioqrafiya kitablarında ‚Xalxali‛ nisbəsi ilə Şirvandakı vilayət deyil, Azərbaycanın cənubunda, Ərdəbillə Sultaniyyə və Zəncan arasında, Talış dağlarının ətəyində, Gilanla həmsərhəd ərazidə yerləşən Xalxal şəhəri nəzərdə tutulur
1817 . Xalxal şəhəri haqqında Azərbaycanın tarixi coğrafiyası barədə yazarkən ətraflı məlumat vermişik. Ömər Rza öz əsərində Nəsrullah Xalxalinin h. 946-cı ildə (1539) vəfat etdiyini qeyd etsə də 1818 mənbələrdə bunu təsdiq edən heç bir məlumata rast gəlinmir. Nəsrullah Xalxali müxtəlif elm sahələrinə dair bir sıra əsərin müəllifi idi. Qazi Bəyzavinin təfsirinə yazılmış ‚Haşiyə ələ Ənvarü’t-Tənzil‛, Cəlaləddin Dəvvaninin əsərinə yazılmış ‚Haşiyə ələ İsbatü’l-Vacib‛, ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Hidayətü’l-Hikmə‛ 1819 ,
1820 , ‚Talibətü’r-Rayihə min Tələbi’l-Fatihə‛, ‚Tuhfətü’l- Əcaib və Turfətü’l-Qəraib‛, ‚Cami‘ü’l-Kəbir fi Sən’ətü’l-Mənzum‛, ‚Məcmuətü’l- Hesab‛ Nəsrullah Xalxalinin qələmindən çıxmış əsərlərdir 1821 .
Ömər Rza, Katib Çələbiyə istinad edərək, ‚Rəsail İbnü’l-Əsir‛ adlı əsəri də Nəsrullah Xalxaliyə aid etmişdir 1822 . Halbuki Katib Çələbi bu əsər haqqında məlumat verərkən ‚bu 1814
İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 195. 1815
[ ٚ٤ولُا ٖتا ٚ٤ولُا ]
1816 DƏDƏYEV, həmin məqalə. 1817
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 145. [ ٕلا٤عُ حٔـارٓ ٕاع٤تنلأ فهغ ٢ك جنًٞٝ ح٘٣كٓ ] ; HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l- Məvazi’, C. I, s. 279. [ ح٤ٗاطٍُِا ٢ؼاٞٗ ٖٓ ح٣هه ،ٍافِفُا ] . 1818 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 28. 1819
‚Hidayətü’l-Hikmə‛ Əsirəddin Müfəzzəl ibn Ömər Əbhərinin (öl. 1265) məntiq elminə dair əsəridir. Bu əsərə bir çox alim tərəfindən şərh yazılmışdır. Belə şərhlərdən biri də qazi Mir Hüseyn ibn Müin əl-Meybədi Yəzdiyə (öl. 1498) məxsusdur. Nəsrullah Xalxali də bu şərhə haşiyə yazmışdır. 1820
Bu şərh Cəlaləddin Dəvvaninin (öl. 1502) ‚Risalətü’l-İsbati’l-Vacibü’l-Cədidə‛ adlı əsərinə yazılmışdır. Bu əsərin zəmanəmizə iki variantı gəlib çatmışdır. Bu variantlardan biri ‚qədim‛, digəri isə ‚yeni‛ (cədid) variant hesab olunur. Birinci variantı Dəvvani gənclik illərində iki gün ərzində yazmışdır. Sonralar bu nüsxə ixtisar edilərək geniş oxucu kütləsi üçün münasib hala gətirilmişdi. Bu əsər barəsində daha ətraflı məlumat üçün bax: ŞƏRİFOV, Əbdülqəni Əfəndi..., s. 34. 1821
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 774; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 28. 1822
KƏHHALƏ, yenə orada, C. IV, s. 28. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|