Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy fanlar va texnika fakultet iqtisodiyot kafedrasi

Bilim va mahorat nisbati, %

Ishlab chiqarish bo’yicha	Boshqaruv bobida
Yuqori bosqich rahbarlari (direktor, uning o’rinbosarlari)	10	90
O’rta bosqich (sex, uchastka boshliqlari)	50	50
Quyi bosqich (usta, brigadir)	90	10

Jadvaldan ko’rinib turganidek, qancha rahbar yuqoriroq pog’onani egallasa u ko’proq e’tiborni boshqarish strategiyasini belgilashga, aksincha, qancha quyi bosqichda bo’lsa ishlab chiqarish sirlarini chuqurroq bilishni taqozo etarkan.
Menejerning vazifalari

Menejer - bu maxsus tayyorgarlik ko’rgan boshqarishning sir-asrorlari qonun-qoidalarini chuqur biluvchi malakali mutaxassisdir. Menejerlar yollanma boshqaruvchilar bo’lib, aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil etadi.

Boshqaruv funktsiyalarini bajarishda va jamoat ishlab chiqarishda zamonaviy menejer:

• 
  rahbar - boshqaruvchi;
  
• 
  rahbar - diplomat;
  
• 
  rahbar - murabbiy, tarbiyachi;
  
• 
  rahbar - inson;
  
• 
  rahbar - innovator sifatida maydonga chiqadi.
  

Har bir menejer o’ziga xos boshqaruv uslubiga ega. Uslub - bu ishlash boshqarishdagi o’ziga xos yo’l, usul ma’nosini anglatadi. Shu nuo’tai nazardan quyidagi tushunchalarni ajrata bilish lozim:

• 
  boshqaruv uslubi;
  
• 
  ish uslubi;
  
• 
  rahbarning ish uslubi.
  

Boshqaruv uslubi - bu boshqaruv jarayonida kelib chiqadigan muammolarni hal qilish usullari, yo’llari majmuasidir.
Ish uslubi - bu boshqaruv funktsiyalarini samarali bajarish maqsadida biror bir organning yoki rahbarning bo’ysinuvchilarga aniq va nisbatan barqaror ta’sir ko’rsatish usuli va yo’llari majmuasidir. Masalan:

• 
  mamlakat boshqaruv organlarining ish uslubi;
  
• 
  vazirlik, qo’mita, hokimiyatlarning ish uslubi;
  
• 
  sud, prokuraturalarning ish uslubi;
  
• 
  korxona, tsexlarning ish uslubi;
  
• 
  ayrim rahbarlarning ish uslubi va hokozolar. Boshqaruvning turli pog’ona va bosqichlarida turgan boshqaruv organlari va rahbarlarning ish uslublari har xildir. Shu nuo’tai nazardan ish uslubi g’oyat ko’p qirrali tushunchadir.
  

Rahbarga qo’yiladigan talablar:

Ma’naviy etuklik	siyosiy etuklik; huquqiy etuklik; axlohiy etuklik; yuqori saviya va onglik; ma’rifatchilik; madaniyatchilik; xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qodirlik;
	topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik, vijdonlilik; shaxsiy manfaatlarni jamoat manfaatlariga bo’ysindirishga qodirlik; kishilarga nisbatan mehribon va e’tiborli bo’lish;
Intizom va mehnatga bo’lgan munosabati	mehnatsevarlik; jamoa o’rtasida intizomni yo’lga qo’ya bilish; atrofdagilarga mehnatsevarlikni tarbiyalay bilish;
	Bir noshud rahbarning beg’amligi yuzlab, minglab kishilar taqdirining bedaxl qirralariga ta’sir etishi mumkin. Boqibeg’am bu toifa rahbarlarning shu uslubi bilan murosa qilib bo’lmaydi.
	ishni rejali olib bera bilish, rejasiz ishlagan rahbar xodimlar jamoasi oldiga qo’yilgan vazifalarni muvafaqqiyatli bajara ololmaydi.
Bilim darajasi	iqtisodiyotni bilishi; texnika va texnologiyani bilishi; boshqarish ilmini, funktsiyalari va strukturasini bilish; istiqbolni bilimga qodirligi va h.k.
Tashkilotchilik qobiliyati	xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay olishligi; qo’l ostidagilarni mehnatga o’rgatish va tarbiyalashni bilish; jipsalashgan jamoani vujudga keltiraolish; maqsad sari intiluvchanlik; kutilmagan vaziyatlarda boshqarish qobiliyatini yo’qotmaslik;
Boshqarish samaradorligini ta’minlay olish.	boshqarishni kollegial tarzda tashkil qilaolish qobiliyati; ish haqida qisqa va aniq gapirish qobiliyati; ishga oid xatlar, buyruqlar, farmoyshlar yoza bilish; turli manbaalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobiliyati;

Menejerlik va uning toifalari

Kompaniya firma, korxona, bank, moliya muassasalarining ijroiya hokimiyatga ega bo’lgan boshqaruvchi, direktor, rahbar, mudir, ma’muriy boshqaruvchi kabilarning barchasi ham menejerlar deb yuritiladi.
Menejmentning ma’nosi va mohiyatini yaxshi tushunish uchun uni ichki tushunchalar toifalari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlari bilan birgalikda qarash maqsadga muvofiqtsir. Menejment tushunchasini umumiy va ko’proq shaxsiy tushuncha ko’rinishida faraz qilish mumkin, masalan: iqtisod, bozor, biznes, tadbirkorlik, menejment, marketing.
Umuman olganda, iqtisod deb, resurslarni tanlash usuliga va xo’jalikni to’g’ri olib borishga aytiladi.
Iqtisod asosini uning birlamchi bo’g’ini - korxona tashkil qiladi.
Bozor iktisodi - mehnat quroli xususiy mulk printsipida va ishlab chiqaruvchi - iste’molchilarning o’zaro munosabatlari asosida quriladi.
Erkin narx belgilash, mehnat bozori, kapital, tovarlar mavjudligi bu bozor iqtisodining ajralmas bo’g’ini hisoblanadi, bu erda menejment sohalarini boshqarish va tashkil qilish vazifasini bajaradi.
Bozor iqtisodida ishlab chiqarish tizimining asosiy tarkibi sifatida firma xizmat qiladi.
Firma - bu iqtisodiy va ijtimoiy erkin xo’jalik yurituvchi sub’ektdir. Firma to’la xo’jalik hisobida ishlaydi va o’zining nomiga ega firmaning faoliyati barcha mulk turlari asosida amalga oshiriladi, ya’ni xususiy, shirkat, davlat, jamoa tashkilotlari. Firma sarmoyasi esa milliy va xorijiy, jismoniy shaxslar, xususiy, davlat yoki aralash kapitaldan tashkil bo’lishi mumkin.
Bozor iqtisodida keng tarqalgan terminlardan biri - bu korporatsiyadir. U lotincha so’z bo’lib birlashma, jamiyat ma’nosini bildiradi. Korporatsiya deb, bir nechta korxona, firma va tashkilotlarning birlashishiga aytiladi. Yuridik tilda korporatsiya umumiy faoliyat ko’rsatish uchun yuridik va jismoniy shaxslarning birlashishini bildiradi.
Korporatsiya - bu katta yoki ulkan firmalardir. Hozirgi davrda barcha bozor iqtisodi taraqqiy topgan davlatlarda ishlab chiqarishning ko’pgina sohalarida bosh o’rinni egallaydi. Menejmentning boshqaruv faoliyati bozor iqtisodiyoti sharoitida firma va korporatsiyalarda amalga oshadi. Menejment hozirgi zamon adabiyotida keng tarqalgan termin bo’lib, “tashkilot” so’zi bilan ishlatiladi. Keng ma’noda u bir guruh umumiy faoliyat maqsadiga ega odamlarni bildiradi (ikki va undan ortiq). “Tashkilot” atamasi firma, korporatsiya, bank, institut, idora kabilarni anglatadi. Biznes va tadbirkorlik tushunchalari juda ko’p umumiylikka ega va amalda birini biri almashishi mumkin. Ammo ularning ma’nosi biroz boshqacharoq. Biznes qandaydir ishning tijorat amalini yoki alohida korxona siyosatini bajarishni bildirishi mumkin. “Biznes” so’zining ma’nosi tijorat, savdo, firma, ishbilarmonlik faoliyatini bildiradi.
Tadbirkorlik faoliyati - biznesning va iqtisodning turli-tuman sohalarida namoyon bo’ladi. Uning farqlanishidagi xususiyati aqlli faoliyati va chaqqon tashabbuskorligi, moddiy boylikka to’la yoki qisman ega bo’lib ularni o’z ishini, o’z biznesini tashkil qilish uchun ishlatadi.
Ko’rib chiqilgan tushunchalar tizimiga menejment rahbar mutaxassislarning alohida faoliyat turi sifatida va jamoa ishlarini boshqaruvini amalga oshirish kiradi.
Tadbirkor shaxsiy ishga ega, menejer esa ko’pincha xizmatchi hisoblanadi. Unga mehnati uchun mulk egasi haq to’laydi.
Menejer - bu tashkilot saviyasining har qanday darajasida xizmatchi hisoblanadi. U odamlar harakatini o’z maqsadiga erishishga yo’naltiradi.
Menejer odamlar guruhi birgalikda ishlagan erda bo’ladi. Kichik biznesda tadbirkor mulk egasi va menejer vazifasini birga qo’shib bajaradi. Aksincha korporatsiyalarda, yirik firmalarda boshqaruv saviyasidagi menejerlar korpusi bir vaqtda ko’pincha qisman mulk egasi ham hisoblanadilar. Keng ma’noda quyidagi uchta so’z, ya’ni biznesmen (ishbilarmon), tadbirkor va menejer o’zlarining ma’nolari bilan bir-birlariga o’xshaydilar. Bu faol faoliyat bilan shug’ullanuvchi odam bo’lib, u muvaffaqiyatga erishgan taqdirda yaxshi moddiy foyda keltiradi (daromad, foyda, yuqori oylik, dividendlar, mukofotlar va boshqalar).
Boshqaruv pog’onasiga qarab menejerlar ham uch toifaga bo’linadi.
Yuqori pog’onadagi menejerlar.
O’rta pog’onadagi menejerlar.
Quyi pog’onadagi menejerlar.
Yuqori pog’onadagi menejerlar firma istiqbolini belgilash uning kelajagi uchun ahamiyatli chora tadbirlarni ishlab chikish bilan shugullanadi. Bir so’z bilan aytganda firma andozasini ishlab chikadi va uni amalga oshiradi.
O’rta pog’onadagi menejerlar firma faoliyatining ayrim tomonlarini, chunonchi, ishlab chiqarish, tovarlarni sotish, narx belgilash, moliya faoliyati yangi tovarlarni o’zlashtirish texnologiyani qo’llash mehnatni tashkil etish kabilarni boshqarish bilan shug’ullanadi.
Quyi pog’onadagi menejerlar quyi bo’g’inda, masalan, tsex bo’lim brigada doirasida ishni tashkil etish, kunlik, xaftalik, oylik ish topshiriqlarining bajarilishini boshqarib boradi.
To’g’ri, korxonani boshqarish mulk egasining vazifasi deyishimiz mumkin. Ammo boshqarish uchun mulk egasi bo’lish shart emas. Shu xususdan orkestrni boshqaruvchi direjer musiqa asboblarining egasi bo’lmasa ham uz ishini qilaverishini eslash o’rinli. Boshqarish vazifasini korxona egasining o’zi yoki yollangan, ammo mulkdor nomidan ish quruvchi menejer bajaradi.
Iqtisodiy aloqalar murakkablashgan sari menejer xizmatiga talab oshadi, o’z ishining ustasi farang bo’lgan maxsus ijtimoiy toifa menejerlar toifasi paydo bo’ladiki, uning alohida ijtimoiy maqomi bor. Ular g’oyat-murakkab, o’ta mas’uliyatli ish bilan shug’ullanishi, firmaning hayot-momotiga javobgar bo’lgani uchun yollanib ishlovchilar orasida eng katta xizmat haqi oladilar:

2.1.3. Menejerlikning xususiyatlari

Rahbarning sifat xislatlarini belgilovchi mezonlar ko’p. Biroq, quyidagi ijobiy xislatlar ular orasida a’lohida mavqega ega:
Dovyuraklik - bunday rahbarda mardonavorlik, botirlik, dadillik mavjud bo’ladi. Ular omadsizlikdan qo’rqmaydi. Qo’rquv ularni jasoratga chorlaydi va zafarlarga olib keladi. Har bir yangi harakatni taraqqiyotga va hayotiy tajribalarga erishtiradi.
Sabrlilik - bunday rahbar muvafaqiyatga birdaniga erishishi mumkin emasligini yaxshi tushinadi. Unga faqat bardosh va sabr-toqatli bo’lib, sabot-matonat bilan qiyinchiliklarni engish orqali erishish mumkinligini biladi. Chidam, sabr to’g’risida Abdullo Avloniy shunday degan edi:

Sabr shunday bir kuchli narsadirki, g’azabni shijoatga, kattalikni tavoze’ga(kamtarlikka) yomonlikni yaxshilikka aylantirmakka quvvati etar.

Bir hakimdan so’radilar: “Odamlarni o’zingdan uzoqlatirmaslikning chorasi nima?”. U dedi: “Chidam va muloyimlik”. Yana undan: ”Mushkul narsalarni qanday hal qilsa bo’ladi ?” deb suradilar. U yana “Chidam va muloyimlik bilan !”deb javob berdi.
Yaxshi niyatlik – bunday rahbar xayrihoh va iltifotli bo’ladi, kishilarga nisbatan doimo yaxshi niyatda bo’ladi. O’zidagi kanoatsizlikni g’irrom raqobatchilik yo’li bilan emas balki xayrihohlik yo’li bilan bartaraf qilishga harakat qiladi. Uning hayotidagi shiori hasad emas, balki:

“Birni ko’rib shukur qil, birni ko’rib fikr qil” - degan shiordir.

Shu o’rinda qo’yidagi hikmatli so’zlarni ta’kidlash o’rinlidir. Uch dardga davo yo’qdir:

• 
  dangasalikdan kelgan kambag’alikka;
  
• 
  hasaddan tug’ilgan dushmanlikka;
  
• 
  xo’jayinlikdan kelib chiqqan kasallikka.
  

Sog’lom shubhalilik – bunday rahbar ko’pincha “har narsada shubhada bo’l” degan shiorga amal qilsa-da, biroq nosog’lom shubha – bu xoin, u kishilarni urinib ko’rishdan qo’rqitib, erishishlari mumkin bo’lgan yaxshi narsalardan ko’p hollarda mahrum etilishni yaxshi biladi. Shu bilan bir qatorda ular o’z kuchiga ishonish, unga sog’lom shubha bilan qarash ishchan mas’uliyatli qarorlarni qabul qilishga chorlashini, ularni bajarish yo’lida kishi kuchiga kuch qo’shishni yaxshi tushunishadi.
Kamtarinlilik – bunday rahbar kamtarlikning deyarli har doim ist’edodga to’g’ri proportsional ekanligini, kamtarlikning etishmasligi esa nodonlikning darakchisi ekanligini yaxshi tushunadi. Ular:
kabi halq maqollariga rioya qilishadi.
Ular kamtarin rahbarning;
o’zini boshqalardan ustun qo’ymasligini;
ilmu fan yoki mehnat sohasidagi yutug’i bilan mag’rurlanmasligini;
katta-kichikni birdek hurmat qilishini;
odamlar og’irini engil qilishini;
xushmuomala bo’lishini;
qanday davrada bo’lmasin doimo o’zini oddiy tutishini;
shonu shuhratga uchmasligini yahshi anglashadi.
Samimiy xushmuomalalilik – bunday rahbar sofdil, ochiq ko’ngil bo’ladi, chin yurakdan gapiradi. Qo’l ostidagilarga sadoqat bilan ixlos qo’yib xizmat qiladi. Ular samimiylikning og’ir va juda nozik masala, u aql va chuqur ma’naviy odobni talab etishini, shuningdek, kimki o’zgalar bilan nosamimiy munosabatda bo’lishga odatlangan ekan, u pirovard natijada o’zi-o’ziga ham samimiy bo’lolmay qolishni yahshi tushunishadi.
Donolarning aytishlaricha xushmuomalakning o’nta belgisi bor. Ular quyidagilar: insof, aql, ilm, hilm (muloyim), oliyjanoblik, ko’rkam fe’l, yaxshilik, sabr va muloyimlik.
Rahmdillik - bunday rahbar barchaga rahm- shavqtli bo’ladi. Ular boshqalarni ko’p narsada kechirishadi, ammo o’zlarini esa hech narsada kechirishmaydi. Ular rahm-shavqat insonlarning eng oliy fazilatlaridan biri ekanligini, rahm-shavqatli kishi doimo odamlarga yordam qo’lini cho’zishini, ojiz va notavon kishilardan xabar olib turish lozimligini yaxshi tushunadilar.
Xushxulqlilik - bunday rahbar inson go’zalligining asosi uning chiroyli xulqida ekanligini, aynan xushxulqlik insonni ulug’likka olib borishni, yoqimli xulq egasidan barcha katta-kichik xursand bo’lishini, bunday xulq egasi boshqalarni xursand qilishdan tashqari, ham o’zi doimo xursand yurishini, boshqalardan esa o’ziga muhabbat va muloyimlik qaytishini yaxshi tushunadi.
Menejerlar yaxshi taktikkina bo’lib qolmay, strateg ham bo’lishlari kerak. Ular bozor ehtiyojlarini inobatga olishlari, bozorning shakllanishida ta’sir etish, talabdagi o’zgarishga egiluvchan shaklda javob berish, u maqsadni aniq tasavvur qila olish, ertangi kun muammolarini yechish uchun bugundan taraddud ko’ra olish, texnik yutuq va iqtisodiy ijtimoiy rivojdan orqada qolmaslik uchun va samarali xo’jalik yuritish kerak. Bunga erishish uchun iqtidorli boshqaruv apparatiga ehtiyoj seziladi. Bozor sharoitlarida yaxshi natijalarga erishish uchun kadrlar tayyorlash tizimiga yangi talablar qo’yiladi, bu tizimda universitet va institutlar alohida o’rin egallashi lozim, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida yangi tipdagi, iqtisodiyotni yaxshi biluvchi, boshqaruvning iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik usullari va texnika vositalarini qo’llay oluvchi menejerlar tayyorlanishi lozim.
Mutaxassis egallagan bilimlar tez eskirgani sababli, uni doimo takomillashtirib borish lozim. Agar rahbar o’z bilimini takomillashtirib bormasa, eski bilimlariga tayanib qolishi, ishlab chiqarish bundan zarar ko’rishi mumkinligini tajribada ko’rish mumkin. Olingan maxsus bilimga doimo to’ldirilib borilishi lozim bo’lgan asos sifatida qarash kerak. Bozor munosabatlari sharoitida texnik ma’lumotga ega bo’lgan ishlab chiqarish rahbarlari ayniqsa iqtisodiyot, marketing, ishlab chiqarishni tashkil etish va
Shu yuqoridagi berilgan yo’nalishlarda menejerlar faoliyatini yaxshi rivoj topishida o’zining axloqi juda muhim rol o’ynaydi. Shu sababli hozirgi zamon talabi ham menejerlarning professional bo’lishlarini talab qiladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, zamonaviy boshqarishda rahbarlarning axloqiy yo’nalishlari bo’yicha rivojlangan davlatlar tajribalari asosida ish olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi.