O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

Мухамедов
 
С
.
А
., 
Пиотровский
 
Г
.
Г
.
Инженерная
лингвистика
и
опыт
системно
-
статистического
исследования
узбекских
текстов
. – 
Ташкент
: 
Фан
, 1986. 
60
Po'latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. – Toshkent, 2007. – B. 47-48. 

---

63 
to’xtalamiz. Ular asosan matn tahriri, avtomatik tarjima, analiz va sintez, tabiiy tilning 
qayta ishlanishi, kompyuter leksikografiyasiga oid dasturlarni o’z ichiga oladi.
10-jadval 
1 
Link Grammar Parser John 
Lafferty, Daniel Sleator, 
Davy Temperley
Carnegi Melon University, 
USA. 
Ingliz tilining sintaktik parser dasturi, uning bazasiga 60000 so’z 
shakllari kiritilgan.
2 
Cíbola Oleada 
loyihalari 
Computing Research 
Laboratory (CLR) New-
Mexico State University, 
USA. 
Mazkur dastur matnlarning lingvistik analizida ishlatiladi. Bu 
dastur yordamida 16 ta tildagi matnlarning avtomatik tarjimasi, 
statistik tahlilini amalga oshirish mumkin. Dastur tarkibida turli 
xil lug’atlar hamda tezauruslar ham mavjud.
3 
Russian 
Morphological 
Dictionary
Sergey Sikorsky 
Ruscha morfologik lug’at rus tilidagi matnlarning sintaktik va 
morfologik analizi uchun ishlatiladi.
Unga 120000 so’zning 
morfologik lug’ati kiritilgan. 
4 
Морфологический
парсер
Я
ndex 
Ushbu morfologik parserning asosi 
А
.
А
.Zaliznyak tomonidan 
yaratilgan “Rus tilining grammatik lug’ati” (110 ming so’zni o’z 
ichiga oladi) hisoblanadi. Tahlil natijalarini ko’rish uchun 
«
разбор
запроса
» rejimi tanlanadi.
5 
Лингвоанализатор
Д
.
В
.
Хмелев
Matn strukturasining matematik tahlilini ta’minlovchi dastur 
bo’lib, u on-line rejimida ishlaydi. Bunda mualliflik etaloni matn 
strukturasi asosida aniqlanadi. Kiritlgan matn analiz qilinadi 
(
Русская
Фантастика
resursidan olingan matnlar analiziga 
tayaniladi), o’sha matnning muallifi bo’lishi mumkin bo’lgan 3 
yozuvchining ismi hamda ularning matnga yaqin keladigan 
asarlari chiqarib beriladi. 
6 
Система
StarLing 
С
.
А
.
Старостин
СУБД
Ushbu tizim katta hajmdagi ko’p tilli matnlar bilan, transkripsion 
belgilar bilan ishlashga mo’ljallangan bo’lib, u DBF-formatida 
yuklanadigan Ojegovning izohli lug’ati va Zaliznyakning 
morfologik lug’ati asosida so’zshakllarning analizi va sintezini, 
Myullerning lug’ati asosida avtomatik tarjimani ta’minlaydi.
7 
Морфологический
анализатор
С
.
А
.
Старостин
. 
Rus, ingliz tillaridagi so’zlarning morfologik analizi dasturi 
so’zlarning asosiy shakllari hamda morfologik ma’lumotini 
menyuga chiqaradi.

---

64 
8 
MonoConc
Michael Barlow Dept of 
Linguistics, Rice university, 
Texas, USA.
2 
версии
(MonoConc Pro 2.0 
и
MonoConc 1.5) 
Tanlangan simvolli matnlar korpusi uchun konkordands
yaratishda, so’zliklar va indekslar generatsiyasida foydalaniladi.
9 
WordSmith Tools
Mike Scott. 
WordSmith 3.0 turli alohida fayllar majmuidan tashkil topgan 
matnlar korpusi uchun konkordans yaratishda foydalaniladi. 
Bunda berilgan matnli fayllar majmui uchun so’zlar ro’yxatini 
generatsiya qiladi, katta hajmli matnlarni fragmentlar majmuiga 
ajratadi, matnlarning paketli tahririni amalga oshiradi.
10 Concordance 2.0.0 
R.J.C. Watt, 2000. 
Win9x/NT/2000 uchun chastotali ro’yxat va konkordanslar 
yaratish uchun ishlatiladi. Windows tizimida mavjud bo’lgan 
kodirovkalarda matnlarga ishlov beradi, natijalar HTML-fayllar 
ko’rinishida saqlanadi.
11 TextAnalyst 2.0
Научно
-
производственный
инновационный
центр
«
МикроСистемы
». 
Matn analizi uchun ishlatiladi, bunda belgilangan matnda 
kontekstga mos keluvchi tushunchalarning semantik tarmog’i 
shakllantiriladi, matn fragmentlari bo’yicha mazmunli qidiruv 
amalga oshiriladi, iyerarxik daraxt ko’rinishida (tema-podtema) 
matn analiz qilinadi, matn avtomatik referatlanadi. 
TextAnalyst SDK - ingliz va rus tillari uchun lemmatizatsiya 
(so’zlarni me’yoriy shaklga keltirish), tushunchalarning 
chastotali ro’yxatini yaratish, kontekstda so’zlarni qidirish kabi 
ishlarni bajaradi. 
TextAnalyst Lib – gipertekst texnologiyasi asosida elektron 
kitoblar yaratishda foydalaniladi.
12 Galaktika-ZOOM 
корпорация
Галактика
, 
Москва
. 
Informatsiyani analitik qayta ishlash va avtomatik qidiruvda 
ishlatiladi.
13 
Система
Пропись
4.0
АО
Агама
Rus tilidagi matnlarga ishlov berish uchun ishlatiladigan 
dasturlash paketi bo’lib, bunda orfografiya tekshiriladi, 
so’zlarning sinonimlar va antonimlar ro’yxati beriladi, matn 
grammatik va stilistik jihatdan tekshiriladi, izohli lug’at asosida 
so’zlarning izohi beriladi, matndagi so’zlarni qidirish va 
almashtirish hamda matnning statistik tahlilini amalga oshirish
imkoniyati ham mavjud. 
14 Textual Analysis Computing 
Tools (TACT) Library 
Electronic Text Resource 
Service Indiana University, 
Matnni avtomatik joylashtirish, so’zlarning tartibli ro’yxatini 
yaratish, matndagi so’zlarning uzunligi va chastotasiga ko’ra 
taqsimlanishi tahlili, konkordans yaratish kabilar uchun 
mo’ljallangan dastur sanaladi.

---

65 
USA. 
15 
Худломер
Леонид
Делицын
Mazkur dastur rus tilidagi matnlarning uslubiga ko’ra avtomatik 
tasniflashga mo’ljallangan. Bunda 4 xil matnlar korpusi (badiiy 
asar, publitsistika, ilmiy maqolalar va dialoglar) tahlil etiladi, 
natijada stilga bog’liq holda matndagi so’zlar uzunligining egri 
joylashuvi ko’rinadi. Ular tasniflash jarayonida mezon sifatida 
olinadi. Dastur yordamida kiritilgan matn “
РАЗГОВОРНАЯ
РЕЧЬ
” (OG’ZAKI NUTQ), “
ХУДЛО
” (BADIIY ADABIYOT), 
“
ГАЗЕТНАЯ
СТАТЬЯ
” (GAZETA MAQOLASI) yoki 
“
НАУЧНАЯ
СТАТЬЯ
” (ILMIY MAQOLA) deb tasniflanadi.
16 «
Штампомер
»
Леонид
Делицын
Bu dastur mualliflik matnlarida tez-tez ishlatiladigan iboralar 
(shtamplar), o’sha muallif tomonidan ko’p ishlatiladigan so’z va 
ifodalarni aniqlashga yordam beradi.
17 
Свежий
взгляд
Fresh Eye 
версия
1.21, 1995
Дмитрий
Кирсанов
Bu dastur rus tilidagi matnlarni stilistik jihatdan tekshiradi. 
Bunda matnda o’zaro yaqin joylashgan fonetik va morfologik 
jihatdan o’xshash bo’lgan so’zlarni topadi hamda stilistik 
g’alizlikni, tavtologiyani oldini oladi.
18 RussianWord 
Constructor 
(RWC) 
версия
1.0, 1992 
Дмитрий
Кирсанов
. 
Bu rus tilidagi she’rga o’xshash matnlarning generatsiyasi uchun 
yaratilgan tajriba dastur bo’lib, leksikostatistik ma’lumotlarga va 
lug’atga tayanib ruscha neologizmlarni va okkazionalizmlarni 
hosil qiladi.
19 Scott 
Pakins 
automatic 
complaint-letter 
generator
Scott Pakin. 
Bu dastur muayyan shaxs yoki tashkilotga shikoyat matnini 
generatsiya qilishga yordam beradi. Dasturga 7000 leksik 
unsurni o’z ichiga olgan lug’at bazasi kiritilgan bo’lib, u ingliz 
tilida on-line rejimida ishlaydi.
20 Cyrano ServerNando.net. 
Bu dastur sevgi maktublarining generatsiyada ishlatiladigan on-
line rejimida ishlaydigan dastur bo’lib, bunda foydalanuvchi o’z 
ismini, yozish stilini, sevgilisiga murojaat shaklini va yana 
sevgilisining ayrim atributlarini tanlaydi, dastur ingliz tilida 
sevgi maktubini yaratadi. 
21 
Письмовник
MediaLingua 
Ltd., 1995-2002. 
Ish hujjatlari va yozishmalarni avtomatik tarzda shakllantiradi 
hamda ularni rus tilidan ingliz tiliga, ingliz tilidan rus tiliga 
tarjima qiladi.
22 ALICE. 
Dr.Richard 
S.Wallace. 
ALICE AI Foundation, USA. 
Bu dastur gapiruvchi programma bo’lib, u 2000 va 2001 yillarda 
Lobner mukofotiga (Loebner prize) loyiq topilgan. Dastur AIML 
(sun’iy intellekt uchun maxsus til) texnologiyasiga asoslanadi.
23 ANANOVA 
Ananova 
Limited United Kingdom. 
Buyuk Britniyadagi virtual diktor asosida ishlaydigan axborot 
agentligi bo’lib, u orqali kunning yangiliklarini bilib olish 
mumkin.
24 Sakrament 
Text-to-Speech 
Engine 
v2.0 
компания
“
Сакрамент
”, 2002. 
Rus tilidagi nutq sintezi tizimi bo’lib, u Microsoft Speech API 
(SAPI) 5.1. standartiga to’liq mos keladi, erkak va ayol ovozida 
matnlarni talaffuz qiladi, foydalanuvchining xohishiga ko’ra 

---

66 
intonatsion pauzalar qiladi, nutq tembri va tonini o’zgartiradi.
25 
Аки
Росс
Альберт
Товмасян
,2002. 
Bu dastur rus tilida muloqotni ta’minlaydi. Bunda maxsus plug-
in Aki Ross ismli animatsiya ko’rinishidagi qiz-bola suhbatdosh 
bilan muloqot qilishga imkon beradi. Dasturning bilimlar bazasi 
juda katta emas, lekin uni AIML tili yordamida to’ldirib borish 
mumkin yoki dastrur saytidan bilimlar bazasini yangilab turish 
mumkin.
26 Programmable 
Artificial 
Intelligence (PAIv3.01) 
или
Программируемый
Искуственный
интеллект
Claudio Scordino, 2002. 
Ushbu dastur foydalanuvchi bilan ingliz tilida muloqot qilishni 
ta’minlaydi, u C++ tilida Linux, FreeBSD va Windows 
tizimlarida ishlaydi.