O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi



Yüklə 15,97 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə52/130
tarix12.04.2023
ölçüsü15,97 Mb.
#105246
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   130
Снимок экрана 2023—04—01 в 08.32.00

Нелюбин
 
Л
.
Л

Перевод
и
прикладная
лингвистика
. - 
М
.: 
Высшая
школа
, 1983. - C.6. 


57 
statikasi va dinamikasi hamda EHM ishtirokidagi tarjimaning texnologik liniyalari 
tavsiflangan. Olimning nazariy qarashlari va g’oyalari quyidagi asarlarida o’z ifodasini 
topgan: 

Некоторые
 
принципы
 
автоматизации
 
перевода
 
с
 
немецкого
 
языка
 
на
 
русский

(1980), 

Проблемы
 
машинного
 
перевода

(1983), Yu.V.Rojdestvenskiy 
bilan hammualiflikda yaratgan 

Введение
 
в
 
прикладную
 
филологию

(1987) 
monografiyalari, shuningdek, 

Теория
 
и
 
практика
 
машинного
 
перевода



Модель
 
«
тескт
-
тескт
» 
и
 
переводные
 
соответствия
 
в
 
теории
 
машинного
 
перевода

nomli maqolalari. Yu.N.Marchuk ham tarjimani modellashtirish metodlari va uni 
avtomatlashtirish yo’llarini ishlab chiqqani holda bugungi rus kompyuter lingvistikasiga 
asos solgan olimlardan hisoblanadi.
L.L.Nelyubin va Yu.N.Marchuklarning mashina tarjimasi bo’yicha olib borgan 
tadqiqotlaridan ta’sirlangan va ilhomlangan holda ko’plab rus va ukrain olimlari ham 
kompyuter lingvistikasiga oid qator izlanishlar olib bordilar. Natijada bir nechta 
monografiyalar yaratildi, o’nlab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy maqola va tezislar 
e’lon qilindi. Xususan, A.M.Kondratovning 

Машинный
 
перевод

(1963), I.I.Revzin, 
V.Yu.Rozensveyglarning 

Основы
 
общего
 
и
 
машинного
 
перевода

(1964), 
V.Ingvening 

Язык
 
для
 
программирования
 
задач
 
машинного
 
перевода

(1967), 
E.I.Korolyovning 

Промышленные
 
системы
 
машинного
 
перевода

(1991) nomli 
monografik tadqiqotlari; V.M.Kalininning 

Развитие
 
схемы
 
Пуассона
 
и
 
ее
 
применение
 
для
 
описания
 
статистических
 
свойств
 
речи

, I.L.Yeshanning 

Опыт
 
статистического
 
описания
 
научно
-
технического
 
стиля
 (
на
 
материале
 
переводов
 
с
 
румынского
 
языка
)”
, A.V.Zubovning 

Переработка
 
текста
 
естественного
 
языка
 
в
 
системе
«
человек
-
машина
»”
, V.A.Chijakovskiyning 

Фразеология
 
и
 
машинный
 
перевод
 
(
опыт
 
составления
 
работы
 
немецко
-
русского
 
автоматического
 
словаря
 
для
 
публицистических
 
и
 
научных
 
текстов
)”

A.D.Borisevichning 

Англо
-
русский
 
автоматический
 
словарь
 
оборотов
(
к
 
проблеме
 
идиоматичности
 
при
 
обращении
 
текста
 
в
 
системе
 « 
человек
-
машина

человек
»)”
, V.V.Goncharenkoning 

Лексикографические

лингвостатистические
 
и
 
инженерно
-
лингвистические
 
вопросы
 
построения
 
автоматического
 
словаря
 
(
англо
-
русский
 
автословарь
 
по
 
полупроводникам
)”
mavzularidagi nomzodlik 
dissertatsiyalari; 
V.I.Gerasimovning 

Современное
 
состояние
 
машинного
 
перевода

, G.G.Kotovning 

Лингвистика
 
и
 
современное
 
состояние
 
машинного
 
перевода

, T.N.Moloshnayaning 

Алгоритм
 
перевода
 
с
 
английского
 
языка
 
на
 
русский

, Yu.V.Vannikovning 

Виды
 
адекватности
 
и
 
типологии
 
переводов

sarlavhali maqolalarini alohida ko’rsatish mumkin. 
 
Mazkur tadqiqotlar rus tili bo’yicha jahon kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlar 
bazasi yaratilishiga va buning natijasi sifatida rus tilidagi matnlarni avtomatik tarzda 
boshqa tillarga tarjima qiluvchi dasturlarning vujudga kelishi uchun asos bo’ldi. O’zbek 


58 
tilida ham shu kabi ma’lumotlar bazasini yaratish bugungi kundagi eng dolzarb 
vazifadir. 
Rus kompyuter tilshunosligida taraqqiy qilgan yana bir yo’nalish matnlarning 
avtomatik tahriri yo’nalishidir. Mazkur yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borgan 
olimlar sirasiga R.R.Kotov, V.E.Berzon, V.G.Britvin, I.A.Melchuk, L.I.Belyaeva, 
V.A.Chijakovskiy, G.G.Belonogov, I.S.Duganova, A.B.Kuznetsov kabilarni kiritish 
mumkin. Nomi zikr etilgan olimlarning quyidagi tadqiqotlarini alohida ajratib ko’rsatish 
mumkin: 
G.G.Belonogov 
va 
G.G.Kotovlarning 

Автоматизированные

информационно
-
поисковые
 
системы

(1968), G.G.Kotovning 

Лингвистические
 
аспекты
 
автоматизированных
 
систем
 
управления

(1977), 

Лингвистические
 
вопросы
 
алгоритмической

обработки
 
сообщений

(1983), 

Прикладная
 
лингвистика
 
и
 
информационная
 
технология

(1987), 

Оптимизация
 
речевого
 
воздействия

(1990), G.G.Kotov va B.V.Yakuninning 

Язык
 
информационных
 
систем

(1989), I.L.Belyayeva hamda V.A.Chijakovskiyning 

Тезарус
 
в
 
системах
 
автоматической
 
переработки
 
текста
” 
(1983) 
nomli 
monografiyalari; 
V.G.Britvinning 

Прикладное
 
моделирование
 
синтагматической
 
семантики
 
научно

технического
 
текста
(
на
 
примере
 
автоматического
 
индексирования
)”
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi; I.A.Melchukning 

Порядок
 
слов
 
при
 
автоматическом
 
синтезе
 
русского
 
слова
(
предварительные
 
сообщения
)”

G.G.Belonogov, I.S.Duganova, A.B.Kuznetsovlarning “
Экспериментальная
 
система
 
автоматизированного
 
обнаружения
 
и
 
исправления
 
ошибок

в
 
тексте

sarlavhali 
maqolalari avtomatik tahrir bo’yicha muhim manbalar sanaladi.
 
Ushbu olimlarning asosiy xizmati shundaki, ular avtomatik tahrir qiluvchi 
dasturlar uchun lingvistik ta’min yaratib berishgan. Buning natijasida kompyuterlardagi 
ruscha matnlarni tahrirlovchi dasturlar ishlab chiqilgan. Bu dasturlar bugungi kunda 
barcha kompyuterlarda mavjud. Ya’ni bunda noto’g’ri yozilgan so’zning tagiga qizil 
chiziq chiziladi, so’z to’g’ri yozilganidan so’ng chiziq yo’qoladi. Ko’rinadiki, bu dastur 
asosan imloni tekshirishga mo’ljallangan, unda uslubiy xatolarni aniqlash ko’zda 
tutilmagan. Kelajakda yaratiladigan dasturlar, umid qilamizki, avtomatik tahrirning bu 
jihatlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Ta’kidlash lozimki, bunday dasturlarni 
ishlab chiqish uchun til birliklarining nafaqat fonetik, semantik, morfologik 
xususiyatlari, balki aynan sintaktik-valentlik xususiyatlari hisobga olingan lingvistik 
ta’min yaratish lozim bo’ladi.
 
Rus tilshunosligida avtomatik tarzda tilga o’qitish yo’nalishida ham izchil 
tadqiqotlar olib borilgan. Ular oliy va o’rta maktabda til o’qitishni optimallashtirishning 
psixologik-kibernetik, semiotik, lingvo-statistik, injener-lingvistik va lingvodidaktik 
asoslarini 
ishlab 
chiqishga 
yo’naltirilgan. 
Xususan, 
G.G.Piotrovskiyning 

Компьютеризация
 
преподавания
 
языков

o’quv qo’llanmasida EHM vositasida 


59 
o’qitish, ya’ni lingvodidaktik vazifalarni kompyuter yordamida yechish, til o’rgatish 
jarayonini optimallashtirish, o’qituvchi lingvistik avtomat (O’LA) uchun nutqiy 
materiallarni tayyorlash kabi masalalar tadqiq qilingan.
57
Tadqiqotlar natijasida ko’plab O’LAlar uchun lingvistik ta’min yaratilgan 
bo’lib, bu dasturlar rus tilini o’qitish jarayonini optimallashtirishga xizmat qiladi. Eng 
muhimi, rus kompyuter tilshunosligida “tillarni o’qitishni kompyuterlashtirish” 
deyilganda o’qituvchi yoki o’quvchi harakatlariga taqlid qiluvchi ko’ngilochar 
dasturlarni yaratish tushunilmaydi. Bunda asosiy e’tibor AO’S (avtomatik o’qituvchi 
sistema)larga tayanuvchi avtomatlashtirilgan o’quv kurslarini vujudga keltirishga 
qaratiladi. AO’S esa o’quv jarayoni ishtirokchilariga nafaqat taqlid qilishi, balki 
ularning intellektual faoliyatini modellashtirishi ham zarur bo’ladi.
Rus tilshunosligidagi tillarga o’qitish yo’nalishida lingvistik statistikadan ham 
keng foydalanilgan. Ma’lumki, ona tilidan tashqari ikkinchi bir tilni o’rganayotganda, 
avvalo, ushbu tilning lug’at boyligiga murojaat qilinadi. Ammo har bir tilning lug’at 
boyligida ming-minglab turli so’zlar mavjud bo’lib, ularning hammasini eslab qolish 
mumkin emasligi tabiiy. Shu sababli o’rganilayotgan tilning dastlab eng asosiy hamda 
tez-tez qo’llanib turadigan so’zlarinigina o’zlashtirishga kirishiladi va muntazam 
ravishda bosqichma-bosqich so’z boyligi orttirib boriladi. Buning uchun esa 
leksikostatistik ma’lumotlar asosiy poydevor vazifasini o’taydi. L.N.Zasorinaning 
ta’kidlashicha, leksikostatistikaning markaziy muammosi jonli (funksional) tilning 
statistik qonuniyatlarini va matnning statistik strukturasini aniqlashdir. Matnning 
statistik strukturasi deyilganda, shartli ravishda, ma’lum matndagi turli so’zlar miqdori 
bilan shu matnda uning qaytarilish-qaytalanish chastotasi orasidagi munosabat 
tushuniladi. Shunga ko’ra statistik ma’lumotlarni to’plash, qayta ishlash kabi murakkab 
jarayondagi barcha ishlarni EHMga yuklash zaruriyati kelib chiqqan holda kompyuter 
lingvistikasida statistik yo’nalish yuzaga keldi. U rus tilshunosligida avtomatik tarzda 
tilga o’qitish yo’nalishi bilan hamohang tarzda rivojlanib borgan. Bu yo’nalishda 
amalga oshirilgan eng asosiy tadqiqotlar quyidagilardir: P.M.Alekseev, L.N.German-
Prozorova, G.G.Piotrovskiylarning 

Основы
 
статистической
 
оптимизации
 
преподавания
 
иностранных
 
яхыков

(1974), N.D.Andreevning 

Статистико

комбинаторные
 
методы
 
в
 
теоретическом
 
и
 
прикладном
 
языковедении

(1967),
P.M.Alekseevning 

Статистическая
 
лексикография

(1975), Ye.A.Kalininaning 

Изучение
 
лексико
-
статистических
 
закономерностей
 
на
 
основе
 
вероятностной
 
модели

(1985).
Matematik va injener lingvistikasi, ya’ni hozirgi kompyuter lingvistikasining 
yo’nalishlaridagi tadqiqot metodlari turkologiyada ham qo’llanilgan. Turkologiyada bu 
yo’nalishda amalga oshirilgan tadqiqotlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
57

Yüklə 15,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   130




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə