57
statikasi va dinamikasi hamda EHM ishtirokidagi tarjimaning
texnologik liniyalari
tavsiflangan. Olimning nazariy qarashlari va g’oyalari quyidagi asarlarida o’z ifodasini
topgan:
“
Некоторые
принципы
автоматизации
перевода
с
немецкого
языка
на
русский
”
(1980),
“
Проблемы
машинного
перевода
”
(1983), Yu.V.Rojdestvenskiy
bilan hammualiflikda yaratgan
“
Введение
в
прикладную
филологию
”
(1987)
monografiyalari, shuningdek,
“
Теория
и
практика
машинного
перевода
”
,
“
Модель
«
тескт
-
тескт
»
и
переводные
соответствия
в
теории
машинного
перевода
”
nomli maqolalari. Yu.N.Marchuk ham tarjimani modellashtirish metodlari va uni
avtomatlashtirish yo’llarini ishlab chiqqani holda bugungi rus kompyuter lingvistikasiga
asos solgan olimlardan hisoblanadi.
L.L.Nelyubin va Yu.N.Marchuklarning mashina tarjimasi bo’yicha olib borgan
tadqiqotlaridan ta’sirlangan va ilhomlangan holda ko’plab
rus va ukrain olimlari ham
kompyuter lingvistikasiga oid qator izlanishlar olib bordilar. Natijada bir nechta
monografiyalar yaratildi, o’nlab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy maqola va tezislar
e’lon qilindi. Xususan, A.M.Kondratovning
“
Машинный
перевод
”
(1963), I.I.Revzin,
V.Yu.Rozensveyglarning
“
Основы
общего
и
машинного
перевода
”
(1964),
V.Ingvening
“
Язык
для
программирования
задач
машинного
перевода
”
(1967),
E.I.Korolyovning
“
Промышленные
системы
машинного
перевода
”
(1991) nomli
monografik tadqiqotlari; V.M.Kalininning
“
Развитие
схемы
Пуассона
и
ее
применение
для
описания
статистических
свойств
речи
”
, I.L.Yeshanning
“
Опыт
статистического
описания
научно
-
технического
стиля
(
на
материале
переводов
с
румынского
языка
)”
, A.V.Zubovning
“
Переработка
текста
естественного
языка
в
системе
«
человек
-
машина
»”
, V.A.Chijakovskiyning
“
Фразеология
и
машинный
перевод
(
опыт
составления
работы
немецко
-
русского
автоматического
словаря
для
публицистических
и
научных
текстов
)”
,
A.D.Borisevichning
“
Англо
-
русский
автоматический
словарь
оборотов
(
к
проблеме
идиоматичности
при
обращении
текста
в
системе
«
человек
-
машина
-
человек
»)”
, V.V.Goncharenkoning
“
Лексикографические
,
лингвостатистические
и
инженерно
-
лингвистические
вопросы
построения
автоматического
словаря
(
англо
-
русский
автословарь
по
полупроводникам
)”
mavzularidagi nomzodlik
dissertatsiyalari;
V.I.Gerasimovning
“
Современное
состояние
машинного
перевода
”
, G.G.Kotovning
“
Лингвистика
и
современное
состояние
машинного
перевода
”
, T.N.Moloshnayaning
“
Алгоритм
перевода
с
английского
языка
на
русский
”
, Yu.V.Vannikovning
“
Виды
адекватности
и
типологии
переводов
”
sarlavhali maqolalarini alohida ko’rsatish mumkin.
Mazkur tadqiqotlar rus tili bo’yicha jahon kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlar
bazasi yaratilishiga va buning natijasi sifatida rus tilidagi
matnlarni avtomatik tarzda
boshqa tillarga tarjima qiluvchi dasturlarning vujudga kelishi uchun asos bo’ldi. O’zbek
58
tilida ham shu kabi ma’lumotlar bazasini yaratish bugungi kundagi eng dolzarb
vazifadir.
Rus kompyuter tilshunosligida taraqqiy qilgan yana bir yo’nalish matnlarning
avtomatik tahriri yo’nalishidir. Mazkur yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borgan
olimlar sirasiga R.R.Kotov, V.E.Berzon, V.G.Britvin, I.A.Melchuk, L.I.Belyaeva,
V.A.Chijakovskiy, G.G.Belonogov, I.S.Duganova, A.B.Kuznetsov kabilarni kiritish
mumkin. Nomi zikr etilgan olimlarning quyidagi tadqiqotlarini alohida ajratib ko’rsatish
mumkin:
G.G.Belonogov
va
G.G.Kotovlarning
“
Автоматизированные
информационно
-
поисковые
системы
”
(1968), G.G.Kotovning
“
Лингвистические
аспекты
автоматизированных
систем
управления
”
(1977),
“
Лингвистические
вопросы
алгоритмической
обработки
сообщений
”
(1983),
“
Прикладная
лингвистика
и
информационная
технология
”
(1987),
“
Оптимизация
речевого
воздействия
”
(1990), G.G.Kotov va B.V.Yakuninning
“
Язык
информационных
систем
”
(1989), I.L.Belyayeva hamda V.A.Chijakovskiyning
“
Тезарус
в
системах
автоматической
переработки
текста
”
(1983)
nomli
monografiyalari;
V.G.Britvinning
“
Прикладное
моделирование
синтагматической
семантики
научно
-
технического
текста
(
на
примере
автоматического
индексирования
)”
mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasi; I.A.Melchukning
“
Порядок
слов
при
автоматическом
синтезе
русского
слова
(
предварительные
сообщения
)”
,
G.G.Belonogov, I.S.Duganova, A.B.Kuznetsovlarning “
Экспериментальная
система
автоматизированного
обнаружения
и
исправления
ошибок
в
тексте
”
sarlavhali
maqolalari avtomatik tahrir bo’yicha muhim manbalar sanaladi.
Ushbu olimlarning asosiy xizmati shundaki, ular avtomatik tahrir qiluvchi
dasturlar uchun lingvistik ta’min yaratib berishgan. Buning natijasida kompyuterlardagi
ruscha matnlarni tahrirlovchi dasturlar ishlab chiqilgan. Bu dasturlar bugungi kunda
barcha kompyuterlarda mavjud. Ya’ni bunda noto’g’ri yozilgan so’zning tagiga qizil
chiziq chiziladi, so’z to’g’ri yozilganidan so’ng chiziq yo’qoladi. Ko’rinadiki, bu dastur
asosan imloni tekshirishga mo’ljallangan, unda uslubiy xatolarni aniqlash ko’zda
tutilmagan. Kelajakda yaratiladigan
dasturlar, umid qilamizki, avtomatik tahrirning bu
jihatlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Ta’kidlash lozimki, bunday dasturlarni
ishlab chiqish uchun til birliklarining nafaqat fonetik,
semantik, morfologik
xususiyatlari, balki aynan sintaktik-valentlik xususiyatlari hisobga olingan lingvistik
ta’min yaratish lozim bo’ladi.
Rus tilshunosligida avtomatik tarzda tilga o’qitish yo’nalishida ham izchil
tadqiqotlar olib borilgan. Ular oliy va o’rta maktabda til o’qitishni optimallashtirishning
psixologik-kibernetik, semiotik,
lingvo-statistik, injener-lingvistik va lingvodidaktik
asoslarini
ishlab
chiqishga
yo’naltirilgan.
Xususan,
G.G.Piotrovskiyning
“
Компьютеризация
преподавания
языков
”
o’quv qo’llanmasida EHM vositasida
59
o’qitish, ya’ni lingvodidaktik vazifalarni kompyuter yordamida yechish, til o’rgatish
jarayonini optimallashtirish, o’qituvchi lingvistik avtomat (O’LA)
uchun nutqiy
materiallarni tayyorlash kabi masalalar tadqiq qilingan.
57
Tadqiqotlar natijasida ko’plab O’LAlar uchun lingvistik ta’min yaratilgan
bo’lib, bu dasturlar rus tilini o’qitish jarayonini optimallashtirishga xizmat qiladi. Eng
muhimi, rus kompyuter tilshunosligida “tillarni o’qitishni kompyuterlashtirish”
deyilganda o’qituvchi yoki o’quvchi harakatlariga taqlid qiluvchi ko’ngilochar
dasturlarni yaratish tushunilmaydi. Bunda asosiy e’tibor AO’S (avtomatik o’qituvchi
sistema)larga tayanuvchi avtomatlashtirilgan o’quv kurslarini vujudga keltirishga
qaratiladi. AO’S esa o’quv jarayoni ishtirokchilariga nafaqat taqlid qilishi, balki
ularning intellektual faoliyatini modellashtirishi ham zarur bo’ladi.
Rus tilshunosligidagi tillarga o’qitish yo’nalishida lingvistik
statistikadan ham
keng foydalanilgan. Ma’lumki, ona tilidan tashqari ikkinchi bir tilni o’rganayotganda,
avvalo, ushbu tilning lug’at boyligiga murojaat qilinadi. Ammo har bir tilning lug’at
boyligida ming-minglab turli so’zlar mavjud bo’lib, ularning hammasini eslab qolish
mumkin emasligi tabiiy. Shu sababli o’rganilayotgan tilning dastlab eng asosiy hamda
tez-tez qo’llanib turadigan so’zlarinigina o’zlashtirishga kirishiladi va muntazam
ravishda bosqichma-bosqich so’z boyligi orttirib boriladi. Buning uchun esa
leksikostatistik ma’lumotlar asosiy poydevor vazifasini o’taydi. L.N.Zasorinaning
ta’kidlashicha, leksikostatistikaning markaziy muammosi jonli (funksional) tilning
statistik qonuniyatlarini va matnning statistik strukturasini aniqlashdir.
Matnning
statistik strukturasi deyilganda, shartli ravishda, ma’lum matndagi turli so’zlar miqdori
bilan shu matnda uning qaytarilish-qaytalanish chastotasi orasidagi munosabat
tushuniladi. Shunga ko’ra statistik ma’lumotlarni to’plash, qayta ishlash kabi murakkab
jarayondagi barcha ishlarni EHMga yuklash zaruriyati kelib chiqqan holda kompyuter
lingvistikasida statistik yo’nalish yuzaga keldi. U rus tilshunosligida avtomatik tarzda
tilga o’qitish yo’nalishi bilan hamohang tarzda rivojlanib borgan. Bu yo’nalishda
amalga oshirilgan eng asosiy tadqiqotlar quyidagilardir: P.M.Alekseev, L.N.German-
Prozorova, G.G.Piotrovskiylarning
“
Основы
статистической
оптимизации
преподавания
иностранных
яхыков
”
(1974), N.D.Andreevning
“
Статистико
-
комбинаторные
методы
в
теоретическом
и
прикладном
языковедении
”
(1967),
P.M.Alekseevning
“
Статистическая
лексикография
”
(1975), Ye.A.Kalininaning
“
Изучение
лексико
-
статистических
закономерностей
на
основе
вероятностной
модели
”
(1985).
Matematik va injener lingvistikasi, ya’ni hozirgi kompyuter lingvistikasining
yo’nalishlaridagi tadqiqot metodlari turkologiyada ham qo’llanilgan. Turkologiyada bu
yo’nalishda amalga oshirilgan tadqiqotlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
57
Dostları ilə paylaş: