1.
İ
shlarni bajarish va taqsimlash tartibi;
2.
Chizmalar va qo’llanmalarni tuzish;
3.
Vaqtni meyorlash va mehnatga haqto’lash;
4.
İ
ntizomga rioya qilish;
5.
İ
sh uslublarini belgilash;
6.
Uskunalar ish tartibiga rioya qilish;
7.
Uskunalarni tamirlash va saqlash
Sifatni nazorat qilish Teylorning funktsional boshqaruv tizimi hozir sanoatd
a
qo’llanmasa-
da, boshqarish jarayonini funktsional taqsimlash g’oyasidan boshqarishning tartibli (yo’nalishli)
tizimida ham foydalanadi. Teylor mamuriyat va taminlovchi ijtimoiy jihatlarini hisobga olish
muhimligini takidlab, bu ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning
muhim tamoyillaridan
biri ekanligini aytgan. U ijtimoiy demagogiya usullarini inkor etmay, ulardan foydalanishni tavsiya
qilgan. U ishchilar va tadbirkorlar o’rtasida «sinfiy hamjihatlik»ni taminlash, ular o’rtasida
munozaraga yo’l qo’ymaslik zaruriyatiga tayangan va uni menejmentning eng muhim vazifalaridan
biri deb hisoblagan. Teylor fikriga binoan, bunday vazifani faqat ilmiy jihatdan tashkil etilgan
boshqaruv tizimi - menejment nazariyasigina hal etishi mumkin.
Teylorizm ilmiy boshqaruv harakatini boshlab berdi. Bu harakat AQShni qamrab olib,
boshqa kapitalistik mamlakatlarga ham yoyiddi. Teylor tizimi ilmiy menejment rivojlanishi uchun
asos bo’lib xizmat qildi.
İ
qtisodiyotni boshqarish sohasining yana bir yirik nazariyotchisi - Garrington Emerson
(1853-1931) edi. U «Unumdorlikning o’n ikki tamoyili»
asarini yozib, bu asarda u birinchi bo’lib
inson faoliyatini maqbullashtirishga qarashlar tizimini bayon qilib berdi. Emerson quyidagi
tamoyillarga asoslangan maksimal mehnat unumdorligiga erishish usulini ishlab chiqdi.
1.
Aniq belgilangan g’oya va maqsadlar;
2.
Aqli rasolik;
3.
Asosli maslahat;
4.
Qatiy intizom;
5.
Xodimlarga nisbatan adolatli munosabat;
6.
Markazlashtirish;
7.
Tezkor, ishonchli, to’liq, aniq va doimiy hisob-kitob;
8.
Meyor va tartib;
9.
Sharoitni mo’tadillashtirish;
10.Operatsiyalarni meyorlash;
11.YOzma standart qo’llanmalar;
12.Unumdorlik uchun rag’batlantirish.
O’z xulosalariga qo’shimcha qilib boshqarish uslubini bayon qilish bilan muallif klassik
kontseptsiyaga salmoqli xissa qo’shadi Saoat korxonalarini tashkil etish
va boshqarish masalalarini
o’rgangan yana bir amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch (1866-1936) o’z diqqat etiborini
boshqarishning umumiy nazariy tamoyillariga qaratdi. Amerikalik boshqa nazariyotchilardan farqli
G. Cherch tayyor qonun-qoidalarni tavsiya qilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshqarishning
umumiy nazariy vazifalari bilan uni tashkil etish tamoyillarini ko’rsatib berdi. O’zining «
İ
shlab
chiqarishni boshqarish asoslari» kitobida boshqarish vazifalarining quyidagi tasnifini bayon qilib
bergan: loyihalashtirish, uskuna bilan taminlash, buyuruvchilik, xisob-kitob va amalga oshirish. G.
Cherchning ayrim nazariy qoidalari hozirga davrda ham ilmiy va amaliy qimmatga egadir.
İ
lmiy boshqaruv rivojlanishiga hisob-kitob va rejalashtirishning chizma usulini
ishlabchiqqan Genri Gant (1861-1919) va ishni maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo’llab
ayrim ishlarni bajarish usullarini taklif etgan Frenk Gilbert (1868-1924) salmoqli hissa qo’shganlar.
Shuningdek menejment nazariyasiga frantsuz muxandisi Anri Fayol muhim hissa qo’shgan, u
boshqaruv vazifalarini maqbullashtirish — oldindan ko’ra olish, tashkil etish, buyurish,
kelishuv,
nazorat qilishga tenglashtirgan. 1916 yilda uning «Umumiy va sanoat boshqaruvi», 1924 yilda
«Mehnatni ilmiy tashkil etish» va «
İ
jobiy boshqaruv» asarlari chop etildi. Genri Ford ishlab
chiqarish korxonalarini boshqarishningtashkiliy-texnikaviy tamoyillarini yaratdi. Bu faqat
boshqaruv texnikasi va tashkil etishning rivojlanishida emas, balki mehnat unumdorligi o’sishida
ham yangi bosqich bo’ldi. Ford ham Teylor singari kam xarajat bilan yuqori mehnat unumdorligiga
erishishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsa-da, unga boshqa yo’l bilan erishishga harakat qildi. Teylor
inson mehnatini tashkil etishga alohida etibor bergan bo’lsa, Ford texnika, texnologiya, ishlab
chiqarishni takomillashtirishga etibor bergan.
Shunday qilib, Teylor va uning izdoshlari boshqaruv nazariyasi
rivojlanishining boshqaruv
kontseptsiyasi vujudga kelgan XIX-XX asrlar chegarasida asrimizning 20-yillarigacha davom etgan
davrni qamrab olgan birinchi bosqich namoyondalaridir.
XX asrning 20-yillaridan menejment rivojlanishining yirik kapitalistik ishlab chiqarish
extiyojlariga asoslangan yangi bosqichi boshlandi. Nazariyotchilar teylorchilikni nisbatan
moslashuvchan tizim bilan almashtirishga harakat qildilar. Ular boshqarishning ijtimoiy va ruhiy
jihatlariga etibor berib, ularni ilmiy menejment tarkibiga kiritdilar.
Davlat va iqtisodiyotni boshqarish nazariyasining ayrim jihatlari sharqning iqtisodiy g’oya
rivjlanishiga hissa qo’shgan yirik alloma va davlat arboblari - Farobiy,
İ
bn Sino (1X-X asr), Xos
Xojib (XI-XII asr), Amir Temur.
İ
bn Xoldun (XIII-XIV asr), Bobur, Alisher Navoiy (XIV- XV asr)
asarlarida yoritilgan.
Dostları ilə paylaş: