24
bo„limlaridan iborat. Masalan, morfologiya bo„limini o„rganayotganimizda so„z
turkumlari haqida berilgan umumiy ma‟lumot o„quvchilarning so„zlarni ma‟no
jihatdan farqlashlariga (ko„k – osmon, ko„k – rang ) imkon beradi, ular turlovchi
va tuslovchi qo„shimchalarni to„g„ri ishlatishga o„rganadilar. Shuningdek so„z
turkumlarini o„tishda adabiy til va sheva qiyoslangan jadvallardan foydalansak
o„quvchilarning nutqi yanada boyiydi.Masalan,
Adabiy til
Shevalarda
narvon
sigir
sabzi
qovoq
shoti
siyir, inak
gashir
kadi
Grammatikaning sintaksis bo„limi ham nutq o„stirish malakalarini
tarbiyalashda judayam boy material beradi.
O„quvchilarga dastlab gap haqida umumiy ma‟lumot berishdan nutq
o„stirish maqsadi amalga oshirila boshlaydi. Bunda, avvalo, biz gapning nisbiy
tugallangan fikr bildirishini, tugallangan fikr bir so„zlar vositasida ham
ifodalanishini, buning uchun gaplarni tegishli intonatsiya bilan o„qish zarur
ekanligini o„rgatishimiz lozim. Shuningdek, o„quvchilarga logik urg„u haqida ham
tushuncha berishimiz kerak. Chunki logik urg„u fikrni ko„proq nimaga
qaratilganini aniqlab beradi.
Nutqimizda tuzayotgan gaplarimiz so„zlardan tashkil topadi. Har bir gapda
soz‟larning o„z o„rni va tartibi bor. Agar ana shu tartib buzilsa, fikr anglashilmay
qoladi yoki gap bo„laklarining sintaktik funksiyasi o„zgarib ketadi. Masalan
,
qushlar,
sayroqi sayrayapdi bog„da
shaklida so„zlar joylashtirilsa, fikrni yaxshi
anglab bo„lmaydi. Bu o„rinda quyidagi tartib kerak.
Bog„da sayroqi qushlar
sayrayapti
. Yana shuningdek
qizil olma
deyilganda
qizil-
aniqlovchi,
olma –
aniqlanmish bo„lsa,
olma qizil
tartibi qo„llanganda
olma
-ega ,
qizil
- kesim
vazifasini bajaradi. Chunki ikkinchi gapda, nisbiy tugallangan ohang hamda nisbiy
25
tugallangan ma‟no anglashilmoqda. Bundan ko„rinib turibdiki, gapda so„zlarning
tartibini yaxshi bilish nutqni to„g„ri qurish asosidir. So„zlarni o„z tartibi bilan
ishlata bilgan o„quvchining fikri ham, nutqi ham aniq, ravon bo„ladi.
Fikrning ravon, ifodali, ta‟sirliligi va badiiyligi uchun faqat ega va
kesimgina emas, balki nutqda ikkinchi darajali bo„laklarni ishlatish ham zarur.
Buning uchun o„qituvchi o„quvchilarga har bir gap bo„lagi, uning ifodalanishi
haqidagi grammatik qoidalarni puxta tushuntirish bilan ularni o„z nutqini ifodali
bayon qilishga o„rgatish kerak.
Qo„shma gap va uning turlarini o„tishda o„quvchilar nutqini o„stirish uchun
quyidagi mashqlarni bajartirish mumkin.
1.
Berilgan sodda gaplardan qo„shma gap tuzish.
2.
Bog„langan qo„shma gapni ergash gapli qo„shma gapga aylantirish.
3.
Ergash gapli qo„shma gapni bog„langan qo„shma gapga aylantirish.
4.
Ergash gapli qo„shma gapni sodda gapga va yoyiq sodda gapni
qo„shma gapga aylantirish.
5.
Ko„chirma gapni o„zlashtirma gapga aylantirish. Bu gaplarda
Dostları ilə paylaş: