O`zbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw wa`zirligi

I basqish – o‘z-aro bir-birin tusiniw;
II basqich – uliwma yamasa sáykes keletuǵin qiziǵiwshiliqlardi tabiw;
III basqich – qarim – qatnas ushin usinis etiletugin sipati hám qabil etiletugin printsipler;
IV basqich – qarim – qatnas ushin qáwipli bolǵan sipatlardi aniqlaw;
V baqich – individual ta’sir etiw hám sáwbetleske maslasiw;
VI baqich – uliwma qaǵiydalardi jaratiw hám óz – ara háreket etiw.
Basqishlarǵa izbe – izlikte ámel kiliw tuwri tásir etiwdi shólkemlestiriwde úlken áhmiyetke iye boladi. Basqishlar baylanis ornatiw protsesinde ámelge asirilip atirǵan xizmettiń izbe izligin baqlaw dástúri sipatinda kórniwi, óz – ara tásir jollarin baqlawi múmkin.
1.2. Qarim – qatnastiń psixologiyaliq qurallari, túrleri hám waziypalari.
Insanlar bir – biri menen qarim – qatnasqa kiriser eken, olardiń tiykarǵi gózlegen maqsetlerinen biri - óz – ara bir – birine tásir kórsetiw, yaǵniy pikir – ideyalarina kóndiriw, háreketke tartiw, ustanovkalardi ózgertiriw hám jaqsi tásir qaldiriw bolip esaplanadi. Psixologiyaliq tásir bull túrli qurallar járdeminde insanlardiń pikirleri, sezimleri hám – is - háreketelrine tásir kórsete aliw bolip esaplanadi.
Psixologiyada psixologiyaliq tásirdiń professor V.Karimovaniń pikrinshe úsh qurali pariqlanadi:
1. Verbal tásir – bull sóz hám sóylewimiz arqali kórsetetugin tásirimiz. Tiykarǵi qural bull jerde sózler. Sóylew – bul sóylesiw, óz – ara qarim – qatnas protsesi bolip, oniń qurali - sózler esaplanadi. Monologiyaliq sóylewde de, dialogik sóylewde de insan ózindegi barliq sózler zapasinan paydalanip, eń tásirsheń sózlerden tawip, sherigine tásir kórsetiwdi qáleydi.
2. Paralingvistik tásir-bul sóylewdin átiraptinda sózdi bezewshi, oni kúsheytiriwshi yamasa páseytiwshi faktorlar. Buǵan sózdiń bálent yamasa pás dawista aytilip atirǵanliǵi, dawislar, toqtawlar, duduqlaniw, jótel, til menen ámelge asirilatugin háreketler kiredi. Soǵan qarap, dostimiz birge belgili bir nárseni wáde berip atirǵan bolsa, biz oniń qay dárejede haqiyqiyliǵin bilip alamiz.
3. Noverbal tásirdiń mánisi «sózsiz» boladi. Buǵan sáwbetleslerdiń keńislikte bir – birine karata turǵan orinlari, halati (jaqin, uzaq, intim) qiliqlari, mimika, pantomimika, qaraslar, bir – birin tikkeley seziniw, sirtki kórinis, onnan shiǵip atirǵan túrli signallar (shawqimlar, iyisler) kiredi. Olardiń barliǵi qarim – katnas protsesin jánede kúsheytirip, sáwbetleslerdiń bir – birewin jaqsiraq bilip aliwlarina járdem beredi. Amerikaliq alim Megrabiyan formulasina kóre, birinshi márte kórisip turǵan sáubetleslerdegi tásirleriniń unaml boliwina sóylegen sózleri 7 %, paralingvistik faktorlari 38%, hám noverbal háreketler 58% ke shekem tásir qiladi eken.
Qarim – qatnastiń qanday keshiwi hám kimniń kóbirek tásirge iye boliwi sheriklerdiń rollerine baylanisli. Tásirdiń shólkemlestiriwshisi ataylap tásir kórsetiw maqseti boladi hám ol bull maqsetti ámelge asiriw ushin joqarida kórsetilgen barliq qurallardan paydalanadi. Máselen, basshi xizmetshisin oǵan jumisi túsip shaqirsa, xizmetshisin orninan turip kútip aladi, qoyiw sorasadi, keyin maqsetke ótedi. Tásirdiń adresati - tásir tásir baǵdarlanǵań shaxs. Biraq baslawshiniń sáubetke tayarliǵi jaqsi bolmasa yamasa adresat tájiriybelirek sherik bolsa, ol basshiliqti óz qolina aliwi hám tásir kúshin qayta iyesine qaytariwi múmkin boladi.
Qairm – qatnas psixologiyaliq tárepten bir – biri menen baylanisli bolǵan adamlar arasinda belgili bir qurallar arqali maqsetke muwapiq, tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan baylanisti ornatiw hámsaqlap turiw protsesi bolip esaplanadi.
Qarim – qatnastiń insanlar xizmeti dawaminda tómendegi túrleri bar:
1) tikkeley;
2) tikkeley emes;
3) rolli;
4) mazmunli;
5) rasmiy;
6) narasmiy;
Tikkeley qarim – qatnas «júzbe – júz» sáwbet bolip,oniń hár bir qatnasiwgisi qabil etedi, baylanis ornatadi hám hámme bar qurallardan keń paydalanadi.
Tikkeley emes qarim – qatnas ta baylanis qurali bolip, onda shaxslar, baylanis qurallari hám mexanizmler qatnasadi (máselen, telegraf, telefon arqali sóylesiw).
Qarim – qatnastiń ayirim túrleri sotsialliq roller arqali ámelge asirilip, roli qarim – qatnas dep atadali. Bunday jaǵdayda adamlar belgili sotsialliq rollerdi orinlawshi insanlar tárizinde qarim – qatnasqa kirisedi. Máselen, tergewshi hám jábirleniwshi ortasindaǵi qarim qatnas, oqitiwshi hám oqiwshi rasindaǵi qairm – qatnas hám.t.b.
Individtiń basqa shaxsqa óz jaǵdayi, keypiyati, qálewin mimika, háreket, ima – ishara arqali bildiriwi mazmunli qarim – qatnas dep ataladi. Rásmiy qarim – qatnas yuridikaliq kúshke iye bolip, mámleket hám jámiyet mápin gózlegen hám de belgilengen karim qatnas túri bolip esaplanadi.
Shaxslar araliq qarim – katnas protsesinde ózin qiziqtirǵan anaw yamasa minaw maǵliwmatqa iye boliw narásmiy qarim – qatnas esaplanadi. Karim – katnasqa kirisiwde tek ǵana sózler emes, bálkim háreketler, ima – isharalar da úlken áhmiyetke iye. Shaxslar araliq óz – ara qarim – qatnasqa kiriser eken, usi karim – qatnastiń ózinde úsh áhmiyetli tárepti qamtip aladi:
1) kommunikativ (xabar beriw);
2) interaktiv (o‘z-aro birgelikte ha’rtktt qiliw);
3) perseptiv (o‘z-aro birgtlikte qabil etiw).
Qarim – qatnas protsesinde xabardi basqa insanǵa jollap atirǵan insan kommunikator, oni qabil etip atirǵan adam retsepiyent dep ataladi.
Shaxs xizmetinde qarim - qatnas, ásirese, tikkeley qarim - qatnas ózine tán áhmiyetke iye. Sebebi, tokar temir menen, zootexnik haywanlar menen islese, oqitiwshilar, shipakerler, huqiqti qorǵaw organi xizmetshileri shaxslar menen islesedi. Olardiń hár biri ózine tán dúńyaqaras hám múnásibetke iye, bul qarim - qatnas protsesinde kórinedi.
Qarim - qatnasta sóylew áhmiyetli rol oynaydi, oniń aniqliǵi, so‘zlerdiń jaqsi hám óz orninda duris isletiliwi nátiyjelilik girewi boladi. Sózdiń esittiriliwi yamasa dawis shiǵarmastan aytiliwi, jazip qoyiliwi yamasa gereń – saqaw adamlar ushin belgili bir áhmiyetke iye bolǵan ima – isharalar menen almastiriliwi múmkin. Qarim - qatnasta maǵliwmat beriwshi hám qabil qiliwshi ortasinda óz – ara birlik júzege keledi. Sóz shaxstiń sirtqi kórinisi, kiyiniwi, mimikasi, tez yamasa ásten sóylewi, dawisi, salmaqlap yamasa awir sóylewine baylanisli boladi.
Shaxs maǵliwmatti ekinshi bir shaxsqa sóz benen birge is - háreket, mimikalar arqali, sonday – aq, jazba yamasa kórgizbeli usilda beriwi múmkin. Qarim - qatnas dawamindaǵi emotsional halat qarim - qatnasqa kirisip atirǵan shaxstiń is- háreketine unamsiz tásir qiladi.
Qarim – qatnastiń uzaq dawam etiwi qarama – qarsiliqli jaǵdaylardi keltirip shiǵariwi múmkin. Hár qanday qarim – qatnastan belgili bir maqset kózde tutiladi. Qarim – qatnasqa kirisken hár bir shaxs oniń juwmaǵinan túrlishe, yaǵniy unamli yamasa unamsiz juwmaq shiǵariwi múmkin.
Qarim - qatnas aniq sotsialliq múnásibetler arqali belgilenedi. Ol sotsialliq ádep – ikramliq normalari tiykarinda tártipke salinadi. Individ ómirinde qarim – qatnastiń orinlaytuǵin waziypalari túrlishe, sol sebepli qarim – qatnastiń tómendegi psixologik waziypalarin ajiratip kórsetiw múmkin:
– informatsion;
– regulyativ;
– xabar;
– baqlaw;
– tarbiya.
Informatsion waziypasi xabardi qabil etiw hám oni tarqatiw bolip esaplanadi. Regulyativ waziypasi qarim – qatnasti tártipke saliw hám basqalar menen duris múnásibetti ámelge asiriwdan ibarat. Xabar waziypasi kómeginde biz úlken áhmiyetke iye waqiyalar, hádiyseler haqqindaǵi xabarlardi qabil etemiz.
Baqlaw waziypasi járdeminde xabardi qabil etiw hám tarqatiw protsesi náserde tutiladi. Qarim - qatnas arqali shaxsti qáliplestiriw protsesi oniń tárbiyalaw waziypasi bolip, júdá áhmiyetli faktor esaplanadi.