O‘zbekiston milliy Universiteti

Yüklə 165,18 Kb. səhifə 2/7 tarix 09.05.2023 ölçüsü 165,18 Kb. #109354

Ajrashishlar va ularning Demografik oqibatlari

Bu səhifədəki naviqasiya:

• Manba: Abdurahmanov Q., Abduramanov A. “Demografiya” T.: 2011
• Nikoh bozori”
• Nikoh aylanasi

1-jadval.

	Nikoh turlarining tasnifi
Nikoh turlari va mezonlari	Nikoh turning			Nikoh ta’rifi
	nomlanishi
Juftni tanlash	Ekzogamiya	Juft faqat begona gurugdan tanlanadi
	Endogamiya	Juft	faqat	o’zining	guruhidan
		tanlanadi
Nikoh guruhi o’lchami	Monogamiya	Bir erkakning faqat bitta ayol bilan
		tuziladigan nikohi
	Poligamiya	Bir erkakning bir nechta ayol. Yoki
		bir ayolning bir nechta erkak bilan
		tuziladigan nikohi
	Poliginiya	Ko’p xotinlilik
	Poliandriya	Ko’p erlik
	Guruh nikohi	Bir nechta ayolning bir nechta erkak
		bilan nikoh ittifoqi
	Juft oila	Monogamiyaning bir tiri
Er-xotinning yashash joyi	Patrilokal	Er va xotin erning ota-onasi uyida
		yashashi
	Matrilokal	Xotinning ota-onasi uyida yashashi
	Neolokal (dislokal)	Er va xotin alohida yashashi
	Unilokal	Er va xotin birgalikda yashashi
Er-xotinning tengsizligi	Tengsiz	Er va xotinning jamiyatdagi o’rni,
		yoshi va daromadlari bir-biridan farq
		qiladi
Nikoh uchun to’lov	Sotib olinadigan	Ayol kishiga Tovar sifatida qaraladi
	Sovg’a	Ayol kishi erkakning qarindoshlariga
		sovg’a qilinadi
	Ilohiy	Qizlarning		hudolar bilan	nikohdan
		o’tishi
	Qalin evaziga	Kelinning ota-onasiga qalin to’lash
O’g’irlash	O’g’irlash	Kelin yoki kuyovning o’g’irlanishi

Manba: Abdurahmanov Q., Abduramanov A. “Demografiya” T.: 2011
Birgalikda yashash- bu nikoh qonunchiligiga mos ravishda ro’yhatdan o’tkazilmagan
jinsiy ittifoqdir. Birgalikda yashashjinsiy ittifoqning oddiy nomlanishi bo’lib, nikoh qonunchiligiga mos ravishda rasmiylashtirilmagan niohdir¹.
Boshqacha qilib aytganda, birgalikda yashash ikkita balog’atga yetgan shaxslarning hamkorlikda bir xo’jalikda yashashi bo’lib, nikoh yoki qarindoshlik munosabatlari bilan bog’lanmagan, lekin hissiy va jinsiy munosabatga ega bo’lganlardir.

Birgalikda yashovchilar quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  “hissiyotga berilganlar”, lekin hali nikohga tayyor bo’lmaganlar;
  
• 
  Nikohga kirishni hohlayotganlar va buni amalga oshirishni kutayotganlar;
  
• 
  Iqtisodiy sabablarga ko’ra (qambag’allik) birga yashayotganlar;
  
• 
  Doimiy nikohga muqobil sifatida birgalikda yashashni ma’qul ko’rayotganlar.
  

Agar birinchi uchta toifadagi odamlar nikohni bor holicha inkor etmasalarda, nikohga kirish hususida jiddiy qaror qabul qilish uchun bir-birini “sinash” kerak, deb hisoblayotganlar bo’lsa, to’rtinchi toifa odamlar u yoki bu sabablarga ko’ra, nikohga kirishni istamayotgan odamlarni o’z ichiga qamrab oladi. Birgalikda yashovchi ko’pgina odamlar bungacha qonuniy nikohda bo’lganlar, lekin ularning nikohdagi hayot tajribasi omadsiz bo’lib, ular ajralishga majbur bo’lganlardir. Ular ajralishni yana bir boshidan kechirishni va yana “tavakkal” qilishni istamaydiganlar, lekin o’zlari sevadigan hamrohi bilan jinsiy munosabatlarga qarshi bo’lmaganlardir.
Ko’pgina odamlar nikohning qonuniy ro’yhatdan o’tkazmasligining asosiy sabablari, avvalambor, ular nikohning umrboqiy tavsifga ega ekanligiga ishonmasligi, keyingi ajralish va mulkni bo’lib olish bilan bog’liq muammolarni keltirib chiqarishni istamaganliklari hisoblanadi.
Aholi orasida nikoh juftligining hosil bo’lish jarayoni birinchi va takroriy nikohga kirishni o’z ichiga oladi.SHu bilan birga,nikoh ’’nikoh bozori ’’dagi holat,nikoh aylanasing shakillanishi,nikohdagi tanlashning mavjudligiga bog’liq bo’ladi.
“Nikoh bozori”-bu nikohga layoqatli aholining turli guruhlaridagi nisbatlar tizimini ko’rsatuvchi shartli belgidir.Mazkur bozordagi holat nikohga kirish ehtimolligiga,muayyan hudud aholising jinsiy tarkibiga va nikohga layoqatli aholi tarkibidagi salohiyatli nikoh juftliklarining soniga bog’liq.
Nikoh aylanasi nikohdagi juftliklar yig’indisidan iborat bo’lib jamiyatdagi qonunchilik,ma’naviy_etnik me’yorlar,juftliklarning shahsiy sifatlari va ijtimoiy-iqtisodiy holatlari bilan belgilanadi.


Nikoh tanlovi berilgan nikoh aylanasi ichida nikoh juftliklarini tanlashdan iborat bo’lib,unga ijtimoiy- iqtisodiy,madaniy,psixologik va antropologik mezonlar ta’sir o’tkazadi hamda ularning har birining ta’siri vaqt davomida o’zgarib turadi.
Nikoh holatini tadqiq va tahlil qilishda uni ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Aytish joizki, nikoh haqidagi ma’lumotlar fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilishni tahlil qilish natijasida olingan statistic ma’lumotlar, aholini ro’yhatga olish ma’lumotlari va tekshiruv natijalari asosida to’planadi. Fuqarolik holati ma’lumotnomalarini qayd qilish ma’lumotlari asosida nikoh bo’yicha mahsus statistik shakllar ishlab chiqilib, ular jarayonning asosiy tavsiflarini tadqiq qilishda baza vazifasini o’taydi. Aholini ro’yhatga olish jarayonida so’rovnoma to’ldirayotgan shaxsning nikohdagi holati so’raladi va natijada aholi orasidagi
nikohdasilar soni aniqlanadi. Aholining nikoh holati o’rganilayotgan ijtimoiy-demografik jarayonning chastotasi, darajasi, davomiyligi, mustahkamligini belgilovchi tavsiflar asosida hamda nikoh tuzuvchi shaxslarning yoshlarini inobatga olgan holda o’rganiladi.
Nikoh holatini ifodalovchi demografik ko’rsatkichlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:

• 
  avlodlar orasidagi nikoh va nikohsizlik holatlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  nikohga kirishni umumiy chastotasini o’lchovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  nikohdan o’tuvchi shaxslarning yoshini belgilovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  beva bo’lib qolish chastotasi;
  
• 
  nikohning mustahkamligi va ajralishlar chastotasi;
  
• 
  takroriy nikohlarning tarqalganlik ko’rsatkichlari;
  
• 
  nikohdagi juftini tanlash hususiyatlari.
  

Nikoh holati- demografik tahlildagi aholining muhim tarkibiy tavsifi bo’lib, muayyan vaqtdagi mikohjarayonidir. Nikoh holati nikoh yoshida bo’lgan erkak va ayollarmutlaq sonining aholining o’rtacha yillik soniga nisbati orqali aniqlanadi.

Masalan 1897 va 1926 yilgi aholi ro’yhatlarida nikoh holatini quyidagi turlari inobatga olingan: hech qachon nikohda bo’lmaganlar, nikohdagilar, bevalar va ajrashganlar. 1979 va 1989 yilgi aholi ro’yhatlarida

ajrashganlar, lekin amalda birga yashayotgan shaxslar turkumi qo’shildi. Bundan tashqari 1939, 1959 va 1970 yillardagi aholi ro’yhatlarida aholi faqat nikohda bo’lganlar va bo’lmaganlar toifasiga ajratilgan.
Aholining nikoh holatiga aholining yosh-jinsiy tarkibi, birinchi nikohdan o’tuvchilarning o’rtacha yoshi, oldingi tug’ilish darajasi ta’sir etadi. Har bir avlod ma’;um bir tarihiy sharoitda shaklanganligi uchun ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy omillar: aholining nikoh institutiga munosabatini belgilovchi ijtimoiy hulq me’yorlari, iqtisodiy inqirozlar, ijtimoiy va siyosiy ziddiyatlar (urush, inqilob, qatag’on) nikoh hoatiga ta’sir ko’rsatadi.
Nikoh holatiga yosh tarkibini ta’sirini ko’rsatuvchi eng qulay ko’rsatgich-bu nikohning u yoki bu holatidagio’rtacha yashash muddatidir. Masalan, nikoh holatidagi o’rtacha yashash muddatini aniqlash uchun nikohda turgan ayollar va erkaklar sonini, o’zlari mansub bo’lgan yosh guruhlarining intervali kattaligiga ko’paytirilib, hosil bo’lgan ko’paytmalar qo’shiladi. Biroq bu usul bilan hisoblangan ko’rsatkichlarda nikoh holatiga o’limning ta’siri hisobga olinmagan bo’ladi. Mazkur ko’rsatkich nikohda turganlar haqidagi ma’lumotlarni standartlash imkonini beradi. Shu sababli ulardan qiyoslash uchun foydalanish mumkin. Bu interval ko’pincha 15-49 yoshdagi ayollarni reproduktiv vazifalarini amalgam oshirishlarini nikohda turganliklarining davomiyligiga bog’liqligini hisobga olish uchun qo’llaniladi.

Yüklə 165,18 Kb.

Dostları ilə paylaş: