O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti
Yoshlar va sog‘lom adabiyot targ‘iboti
Yüklə 1,22 Mb.
|
| Yoshlar va sog‘lom adabiyot targ‘iboti
Dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayapti. Xuddi shunday evrilish- lar maydonida qolgan adabiyot o‘zini qanday tutadi? U olam rav- 58 U. Hamdamov tarjimasi. 340
Borev hozir dunyoni yo‘naltiruvchi yo‘lning yo‘qligiga urg‘u berib yozadi: “Bashar ahlini chulg‘ab olgan buhron ikkita urush va boshqa musibatlarni boshidan kechirgan dunyoning o‘ta xatarli va terrorga moyil bo‘lib qolayotganida o‘zini yaqqol namoyon etmoqda. Sovuq urushdan keyin maydonga kelgan yangi davr insoniyat tarixida ilk bor borliq haqida hech qanaqa formulaga ega bo‘lmay turibdi. Qa- rshimizda olamshumul qora tuynuk paydo bo‘lgan. Binobarin, ho- kimiyatlarda strategiya yo‘q, faqatgina pishib kelayotgan muammoni hal qiluvchi amaliy qarorlargina mavjud” 59 . Shu ma’noda o‘zgarib, ming tusga kirib chiqayotgan dunyo qarshisida sovuq aql bilan qilni qirq yoradigan G‘arb ham, o‘z hikmatlari bilan adashgan ruhga yo‘l ko‘rsatguvchi Sharq ham taraddudda. Xuddi shu o‘rinda adabiyot o‘zini qanday tutadi? Fahsh, ur-sur, zulm, oldi-qochdi mavzular botqog‘iga botib, o‘z ortidan insoniyatni tortib ketishga urinadimi va yoki do‘ppini olib qo‘yib, yetti o‘lchab bir kesadimi – tegra- sini zulmat qoplab borayotgan insoniyat ko‘zlariga bir qatim ziyo bag‘ishlaydimi? Zero, bugungi dunyo avvalgi dunyo emas, u – har qachongidan ham himoyaga muhtoj dunyo. Umidbaxsh adabiyot, yorug‘ san’at insoniyatga shuning uchun ham lozim. Ruhshunoslarning aytishicha, hayotsevar odam yarim piyola suv- ni ko‘rib, “piyolaning yarmida suv bor” degani holda, tushkun kishi xuddi shu idishga qarab, “uning yarmi bo‘sh”, der ekan. Chunki birin- chi holda inson piyoladagi suvni, ikkinchisida esa piyolaning bo‘sh joyini ko‘rarkan. Nekbinlik yoki tushkunlik qayerdan tug‘iladi? In- son hayotdan qanday (musbat yoki manfiy) ta’sirlansa, sekin-asta dunyoqarashi ham shunga moyil bo‘lib shakllanishini hisobga ol- sak, nekbin yoki tushkun kayfiyat inson yashayotgan muhit negizida tug‘ilishi ayon bo‘ladi. Ya’ni inson miyasi go‘yo bir fotoapparat: u har kuni atrofidagi voqelik parchalarini chiqillatib suratga oladi. Mi- yada yig‘ilgan suratlar esa, uning olam haqidagi tasavvurini, tasavvur esa, o‘z navbatida, inson dunyoqarashi va kayfiyatini, optimist yoki 59 Борев Ю. Инсоният ҳаётининг олий мақсади ва маъноси. - Тошкент: Шарқ юлдузи, 2011, № 4. 341
olish o‘sha insonning hayotga munosabatidagi darajani – nekbinlik yoki tushkunlik miqyosini belgilab beradi. Daraja va miqyos esa, o‘z o‘rnida, inson hayoti ma’nosini keltirib chiqaradi. Qissadan hissa shuki, adabiyot hayot aksi, voqelik modeli bo‘lgani bois, o‘quvchini yorug‘lik yoki zulmat sari yetaklashi, uning ongu qalbini u yoki bu mazmun-kayfiyat bilan emlab turishi inkor etib bo‘lmas haqiqatdir. Bas, shunday ekan, ijodkorning, umuman, insonning kurashayotgan ikki qadim kuch (ezgulik va yovuzlik) ning birinchisi tomonida tura olishida adabiyot ko‘makdosh bo‘lmog‘i kerak. Inson tug‘ilibdiki, ziyoga intiladi. Hayotning ibtidosi quyosh nuri bo‘lib ona sayyoraga ingan yorug‘lik va iliqlik qo‘ynida yashi- rin. Binobarin, yorug‘likka intilish maxluqot javhariga joylashtiril- gan eng kuchli ehtiyoj. Adabiyotning oydinlikka talpinishi ham, aslida, ana shu ildizdan suv ichadi. Ko‘rinadiki, zulmat, yovuzlik, buzg‘unchilikka mag‘lub bo‘lish va pirovardida ularni targ‘ibu tash- viq qilish asllikka, sog‘lomlikka, mohiyatga, javharning tabiatiga zid harakat. Zero, nur o‘z yo‘lida uchragan zulmatni yengish uchun bor etilgan. Aslida, olam ham cheksiz koinot zulmatiga basma-bas yaratilgan. Zulmatning bag‘ri chok-chokidan so‘kilib, ichidan nur oqib chiqqani kabi asl adabiyot ham alaloqibat yorug‘likka, hayotga ovoz bermog‘i, bashar ahliga, yiqilganda yuzini yerga urib olishidan saqlaydigan tirgak – qo‘l, turganda esa olg‘a ketishini ta’minlaydigan oyoq bo‘lmog‘i shart. Madomiki, shunday ekan, bu zahmatli, ammo sharafli Vazifani faqat Yorug‘, Hayotparast, Nekbin va Kuchli Ad- abiyotgina uddalay oladi. Bugun insoniyat mana shunday adabiyot- ga har doimgidan-da ko‘proq ehtiyojmand. Rus yozuvchisi F.M.Dostoevskiy “Telba” romani qahramoni knyaz Mishkin tili bilan “Dunyoni go‘zallik qutqaradi”, deydi. Agar go‘zallik o‘z holicha dunyoni qutqaradigan bo‘lsa, unda nima uc- hun go‘zal Yelena (Homerning “Iliada” asari qahramonlaridan biri) ning husnu jamoli yoki Amir Umarxon kanizagining tillarda doston chiroyi butun boshli mamlakatlarning qon ichida suzishiga sabab bo‘ldi, degan savol tug‘iladi. Nega bu misollarda go‘zallik xalos- 342
uchun “Dunyoni go‘zallik qutqaradi” deya aytish joizdir, balki. Lekin butun boshli kurrai zamindagi hayotning, avvalo, ma’naviy, so‘ngra esa jismoniy halokatdan qutqarib qolish uchun ushbu shior- gagina rioya qilib yashash kutilgan natijalarga olib bormasligi bu- gun kundek ravshan haqiqat. Gap shundaki, oradan talay suvlar oqib o‘tdi (roman qariyb 150 yil muqaddam yozilgan). Dunyo bir emas, bir necha o‘n marta dumaladi, turlandi, murakkablashdi. Nihoyat, zamonamizga kelib, u tamomila boshqa kayfiyat quchog‘ida nafas olaypti. Binobarin, dunyo bugun butunlay boshqa qutqaruv halqa- siga ehtiyojmand bo‘lib turibdi. Demak, go‘zallikni ko‘rish va uni nozik his qilish bilan unga qanday munosabatda bo‘lish boshqa- boshqa narsalar ekan. Zero, go‘zallikni ko‘rib, his qilish ortidan unga egalik qilish xurujiga mubtalo bo‘lish barcha muammolarning ibtidosi hisoblanadi. Insoniyat hayotida go‘zallik (estetika kategori- yasi)dan boshqa ezgulik, adolat, haqiqat (etika kategoriyalari) degan tushunchalar ham bor bo‘lib, bular ham inson ehtiyojlari hosilasidir. Go‘zallikka munosabatda inson axloq normalarini chetlab yoki buz- ib o‘tdimi, demak, qalbda ego (xudbinlik) zulmatidan oziqlangan yovuzlik tug‘ilib keladi. Bunday vaqtlarda hatto go‘zallik shaydosi- dan ham himoyalanish kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham insonga umid beruvchi asarlarga bo‘lgan ehtiyoj bugun har doimgidan-da katta (ertaga kashfiyotchilik ad- abiyotiga shunday ehtiyoj sezishimiz mumkin. Xuddi bir vaqtlar sarguzasht asarlarga talpinganimiz kabi). Turmush va uning ado- qsiz tashvishlari buramasi, globalizm, “ommaviy madaniyat” gir- dobi, yengil hayot tarzining targ‘ib etilishi, e’tiqodning, burdning zaiflashuvi va hokazo sabablar natijasida inson ruhiy ildizdan uzoq tushib bormoqda. Jahon ommaviy axborot vositalari butun mohi- yati iste’molchilikdan iborat Yangi Insonning paydo bo‘layotgani haqida ovoza qilmoqda. Shuning uchun ham bugun bashar ahlin- ing insonlik tarafini kuchaytiradigan yorug‘ va umidbaxsh asarlar- ga suv va havodek ehtiyoji bor. Fransuz dramaturgi Jan Dominik Bobbining “Skafandr va kapalak” nomli asari ana shunday umidga 343
ijodda muvaffaqiyat qozonib kelayotgan dramaturg sira kutilmagan- da insultga chalinadi-da, to‘shakka mixlanib qoladi. Lekin u taslim bo‘lmaydi. Sog‘lom miya va bittagina ko‘z yordamida hayot uchun kurashadi. Chunki qolgan hamma a’zolar falaj holda edi: na qimir etadi, na gapiradi va na ovqat yeya oladi. Ishga yaroqli bittagina ko‘zi bilan logoped yordamida asar yozadi. Buning uchun alfavit- dan foydalaniladi. Logoped bir chekkadan harflarni o‘qib chiqadi, falaj dramaturg kerakli harfga kelganda yagona sog‘ ko‘zini yuma- di va shu tarzda bir necha daqiqada birgina so‘z yoziladi. Nihoyat, mashaqqatlar, jasoratlar evaziga asar dunyoga keladi. Asar “Skaf- andr va kapalak” deb nomlanadi. Skafandr bu – suv ostiga tushish uchun kiyiladigan maxsus kiyim, lekin bu yerda ramziy ma’no kasb etib, inson tanasini, kapalak esa ruhini anglatadi. Dramaturg uzoq yashamaydi – o‘ladi. Lekin odamlarga umid qoldirib ketishni ud- dalab o‘ladi. Yozilishi inson jasorati va matonatining oliy ko‘rinishi bo‘lgan asarda umidbaxshlik mujassam edi. Yana bir fransuz adibi va faylasufi Alber Kamyu avtohalokatga uchrab o‘lganda o‘zining bosh – “Urush va tinchlik”dek asarini yozaman, deb yashayotgan edi. Mushohada qilib qaralsa, yozuvchining ana shu yaratuvchanlik ishtiyoqi yozilmay qolgan asaridan-da balandroq turadi. Bas, shunday ekan, vaqti-vaqti bilan davr va uning ehtiyojidan kelib chiqqan holda, qanday badiiy asarlarga ko‘proq ehtiyoj bor- ligini munaqqidlaru ziyolilar tadqiq etib topishlari, topganlarini bildirishlari, o‘z navbatida, jamoatchilik ham aytilganlarni e’tiborga olishi, masalan, ko‘proq nashr etishi, darsliklarga kiritishi, targ‘ibu tashviq qilishi maqsadga muvofiqdir. Zero, mamlakat va jamiyatlar rivoji o‘qilgan asarlarning sifat va saviyasidan tashqari o‘sha vaqt- dagi ruhiy-ma’naviy ehtiyojga keraklilik darajasiga ham bog‘liq. Nobel mukofoti sovrindori Mario Vargas Losa “Adabiyot tufayli, adabiyot uyg‘otgan tafakkur, intilish va istaklar tufayli, xayolot saltanatiga safar chog‘i ko‘ngilda bosh ko‘targan kechinmalar tu- fayli bugungi sivilizatsiya odamiylashdi, najot topdi. Adabiyot ahli o‘ylab topgan badiiy to‘qima qumga singgan suvdek izsiz ketmadi, 344
blar bo‘lmaganida edi, insoniyatning bugungi holiga maymunlar yig‘lagan bo‘lardi, mustaqil fikrdan mahrum labbaychilar urchib ke- tardi, ko‘ngil birligi yo‘qolardi, mutelik kayfiyati keng tarqalib, o‘z- o‘zini anglash tuyg‘usi – taraqqiyotning yetakchi omili yo‘qolardi”, deb yozadi. Zero, dunyoni zulmat bosganda yorug‘lik haqida yoz- maslik, ziyoni tarannum etmaslik insoniyat oldida jinoyat sodir qil- ish bilan barobardir. Inson botinida qarama-qarshi, chunonchi, ezgulik va yovuzlikka moyil kuchlar yashaydi. Tomonlar har doim kurashib keladi. Muhim gap – insonning ana shu tomonlarning qay biriga yaqin yurishda. Farididdin Attorning “Ilohiynoma”sida keltirilgan rivoyatga ko‘ra, zo‘r berib ishlayotgan haqir chumoliga Sulaymon alayhissalom: “Agar senga Nuhning umriyu Ayyubning sabrini ato etsa ham bu tepani yo‘lingdan olib tashlash qo‘lingdan kelmaydi, joningni jab- borga berib kurashmog‘ingdan maqsad ne?” desa, javoban u: “Tu- proqni olib, do‘ngni yer bilan bir etsam, uning ortida meni kutayot- gan yorimga qovushaman”, deydi. E’tibor berilsa, umri inson umri- ga qiyos qilinganda o‘ta qisqa bo‘lgan chumoli qarshisida turgan va o‘zini yordan to‘sib qo‘ygan ulkan tuproq uyumini hech qachon olib tashlay olmasligini yaxshi biladi. Lekin yorga eltuvchi bu yo‘ldan o‘zgasiga rozi bo‘lmaydi. Bas, umrini yor yo‘liga tikadi, shu yo‘lda qurbon bo‘lishni o‘zi uchun sharaf, hayotining eng oliy a’moli, mazmun-mohiyati deb ishonadi. Bu bilan chumoli Nur va Zulmat, Ezgulik va Yovuzlik, Yuksaklik va Tubanlik kurashida qaysi safda turishini ma’lum qilmoqda. Hech qachon yetolmasa-da, yorug‘ mu- rod – yorning yo‘llariga umrini baxshida aylamoqda. Chumolidan murod – inson. Yordan murod esa insonning kim ekanligini uning o‘ziga anglatib sezdiradigan Borliq – Tilsimdir. Azaldan beri kurshashib kelayotgan kuchlar – Ezgulik va Yovuz- lik, Nur va Zulmatning qaysi birini tanlash ko‘p jihatdan har bir inson- ning o‘ziga bog‘liq bo‘ladi. Adabiyot, umidbaxsh adabiyot bu mush- kul tanlov qarshisida ertak qahramonlaridek turib qolgan zamondosh insonning to‘g‘ri yo‘lni tanlashida ishonchli ko‘makdoshdir. |