O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Bog‘lovchi

1. Bog‘lovchi, uning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari.
2. Bog‘lovchi lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.
Bog’lovchilar ham ko’makchilar kabi sintaktik alоqa vositasi sanalib, ulardan tobe munosabatni ifodalashdan tashqari teng munosabatni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog’lovchilar gap bo’laklari, qo’shma gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni, grammatik munosabatini ko’rsatadi. Bog’lovchilarning mohiyati, o’zbek adabiy tilidagi bog’lovchilarning turlari, bu turlarga oid so’zlar tilshunosligimizda kеng o’rganilgan. Mavjud adabiyotlarda bog’lovchilarning turlari va bu turlarga qaysi so’zlar mansubligi masalasida turlicha nuqtayi nazarlar bor, ya’ni bir ishda bog’lovchi deb berilgan birlik boshqa ishda yuklamalar qatoriga kiritiladi, ko’makchi deb berilgan birlik bog’lovchi deb tan olinadi. Bog’lovchilarga oid so’zlarning aniq belgilanmaslik sababi ularning lisoniy jihatdan o’rganilmagan-ligida bo’lsa kеrak. Bog’lovchilarni ham ko’makchilar singari shakliy jihatdan uch guruh (sof bog’lovchilar, nisbiy bog’lovchilar, qo’shimcha-simon bog’lovchilar) ga ajratib o’rganish lоzim. Sof bog’lovchilar guruhiga faqat bog’lovchi vazifasida qo’llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, ya’ni kabi yordamchi so’zlar xos. Qo’shimchasimon bog’-lovchilar guruhiga -ki (-kim) va ham bog’lovchi, ham yuklama vazifasida kela oladigan -u (-yu), -da, -mi qo’shimchalari mansubdir. -u (-yu), - da qo’shimchalarining bog’lovchi vazifa-sini to’la-to’kis bajarishi qator manbalarda qayd etilgan, -mi qo’shimchasida ham bog’lovchilik xususiyati borligini Yomg’ir yog’dimi, hamma joy nam bo’ladi, Karim keldimi, to’polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo’llangan -mi qo’shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni birbiriga bog’lash funksiyasini bajaryapti. Nisbiy bog’lovchilarga mustaqil so’z turkumlaridan o’sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo’lgan ba’zan, bir, vaqtida, hali goh, (goho) kabi so’zlarning takroriy shakli misol bo’ladi. 1.Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. (Oyb.) 2.Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog’ayotgan yomg’ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.) 3. Vaqtida qor yog’adi, vaqtida yomg’ir. Bu gaplarda qo’llanilgan ba’zan, goh (goho), vaqtida so’zlarining vazifalari bog’lovchilarga juda yaqin. Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi; Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo’ldi; Azimboy ko’p zulm o’tkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi to’ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda so’zlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog’lab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda so’zlari ham nisbiy bog’lovchilar sirasiga kiritilsa to’g’ri bo’ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so’zlar nafaqat so’zlarni, hattо gaplar va matn qismlarini ham bog’lashga xizmat qiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan darslik va qo’llanmalarda bog’lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilan-gan: I. Teng bog’lovchilar. 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, -u (-yu), hamda. 28 2. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam… dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, birоq. II.ergashtiruvchi bog’lovchilar. 1. Aniqlov bog’lovchilari: ya’ni, -ki (-kim). 2. Sabab bog’lovchilari: chunki, shuning uchun, zeroki. 3. Shart bog’lovchilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chog’ishtiruv bog’lovchilari: go’yo, go’yoki. Teng bog’lovchilar,ergashtiruvchi bog’lovchilarning ma’no va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikdan darslik va qo’llanmalarda atrоflicha bayon etilgan.