O‘zbekiston respublikasi oliy

800 kg
649 600 so’m

3	12.07		360 kg: 200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m 160 kg x 816 so‘m = 130 560 so‘m	440 kg x 816 so‘m = 359 040 so‘m
4	20.07		200 kg x 816 so‘m = 163 200 so‘m	240 kg x 816 so‘m = 195 840 so‘m
5	25.07	500 kg x 845 so‘m = 422 500 so‘m		500 kg x 845 so‘m = 422 500 so‘m – 3 partiya + 240 kg x 816 so‘m = 195 840 so‘m – 2 partiya
				740 kg 618 340 so’m
Jami		1300 kg 1 072 100 so’m	560 kg 453 760 so’m	740 kg 618 340 so’m

3. jadval. Ishlab chiqarishga kiritilgan TMZ lar tannarxini FIFO usulida

hisoblash.
Olingan bo’yoq – 1300 kg (200 + 600 + 500), pul o’lchovida – 1 072,1 ming so’m. Ishlab chiqarishga berilgan bo’yoq 560 kg, pul o’lchovida 463, 76 ming so’m.
Oy oxiriga qoldiq 740 kg (1300 - 560), pul o’lchovida 618, 34 ming so’m
(1 072, 1 – 453, 76) ni tashkil etdi.
Agar TMZ larni hisobga olishning davriy tizimi qo‘llanilganda yil davomida (kvartal yoki oyda) bunday hisob-kitob amalga oshirilmasdi. Haqiqatda qancha Tovar-moddiy zahiralar ishlatilganini qoldiq zahirani inventarizatsiya qilish natijasida aniqlanadi. Inventarizatsiya yakunlangunga qadar ishlatilgan TMZ tannarxini aniqlab bo‘lmaydi. Inventarizatsiyadan so‘ng sarflangan TMZ lar tannarxi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

₊ - =

4-jadval

№	Sana	Xaridlar	Sarflar	Qoldiq
	1.07 ga			0
1	2.07	200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m
2	9.07	600 kg x 816 so‘m = 489 600 so‘m
3	12.07		360 kg [(200x800) + (160x816)] = 290 560 so‘m
4	20.07		200 kg (200 x 816) = 163 200 so‘m

(davomi keyingi betda)

4-jadval (davomi)

5	25.07	500 kg x 845 so‘m = 422 500 so‘m
Jami		1300 kg 1 072 100 so’m	560 kg 453 760 so’m	740 kg 618 340 so’m

3. jadval. Ishlab chiqarishga kiritilgan TMZ lar tannarxini FIFO usulida davriy hisob tizimida hisoblash.

Olingan bo’yoq – 1300 kg (200 + 600 + 500), pul o’lchovida – 1 072,1 ming so’m.
Ishlab chiqarishga berilgan bo’yoq - 560 kg. Pul o’lchovida quyidagi na’munada: 200 kg 800 so’m narxda hisobga olindi, 360 kg esa 816 so’m narx bo’yicha. Jami sarflangan bo’yoq tannarxi 463, 76 ming so’m [(200 x 800) + (360 x 816)] dan iborat bo’ldi.
Oy oxiriga qoldiq 740 kg (1300 - 560), pul o’lchovida 618, 34 ming so’m
[(240 x 816) + (500 x 845)] ni tashkil etdi.
FIFO usuliga qarama-qarshi bo‘lgan oxirgi qabul qilingan partiya bahosi ishlab chiqarishga birinchi chiqarish usul- (oxirgisi zahiraga birinchisi ishlab chiqarishga – ―last in first out‖) degan (LIFO) usulidir. Bunda sotilgan TMZlarning qiymati eng keyingi haridlarga asoslangan bo‘lib, davr ohiriga qolgan TMZ zahirasi eng avvalgi mavjud bo‘lgan buyumlar qiymati bo‘yicha baholanadi.
LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo‘yicha yoziladi, so‘ngra avvalgi partiya va hokazo. Zahirada qolgan materiallar qiymati hisobot davrining oxirida birinchi sotib olingan material tannarxi bo‘yicha hisoblanadi. LIFO usulidan foydalanish inflyatsiya davrida eng past foydani, deflyatsiya, ya‘ni narxlarning pasayishi vaqtida eng yuqori foydani keltiradi.
Bu usulda ishlab chiqarishga sarflangan xom-ashyo va materiallar tannarxini aniqlashni ham yuqoridagi misol ma‘lumotlari asosida ko‘rib chiqamiz:
Misol. Korxnona TMZ larni hisobga olishning uzluksiz hisob tizimidan foydalanadi. Bu tizimga binoan hisobot davrida ishlatilgan barcha TMZ lar ishlatilgan sanasidayoq hisobga olinadi va tannarxi aniqlanadi.

3. 
   jadval
   

№	Sana	Xaridlar		Sarflar		Qoldiq
	1.07					0
1	2.07	200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m				200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m – 1partiya
2	9.07	600 kg x 816 so‘m = 489 600 so‘m				600 kg x 816 so‘m = 489 600 so‘m – 2 partiya 200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m – 1partiya
						800 kg 649 600 so’m
3	12.07			360 kg x 816 so‘m = 293 760 so‘m		200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m – 1partiya 240 kg x 816 so‘m = 195 840 so‘m – 2 partiya
						440 kg 355 840 so’m
4	20.07			200 kg x 816 so‘m = 163 200 so‘m		200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m – 1partiya 40 kg x 816 so‘m = 32 640 so‘m – 2 partiya
5	25.07	500 kg x 845 so‘m = 422 500 so‘m				500 kg x 845 so‘m = 422 500 so‘m – 3 partiya + 200 kg x 800 so‘m = 160 000 so‘m – 1partiya + 40 kg x 816 so‘m = 32 640 so‘m – 2 partiya
						740 kg 615 140 so’m
Jami			1300 kg 1 072 100 so’m		560 kg 456 960 so’m		740 kg 615 140 so’m

5-jadval. Ishlab chiqarishga kiritilgan TMZ lar tannarxini LIFO usulida

hisoblash.
Bir qancha mamlakatlarning soliq qonunchiligida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida bu usulni qo‘llash taqiqlanadi². Chunki bu usulda korxona foydasidan to‘lanadigan soliqni hisoblash bazasi kamayib ketadi.

2. Xom-ashyo va materiallarni hisobga olish tizimlarini va tannarxini hisoblash usullarini taqqoslash.

TMZlarni davriy (joriy) hisobga olish
Joriy hisobga olish tizimini qo‘llashda yil davomida TMZning har birining batafsil hisobi yuritilmaydi. Tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy mavjudligi inventarizatsiyasi natijalari bo‘yicha aniqlanadi. Sotilgan TMZning tannarxini inventarizatsiya yakunlanmaguncha aniqlab bo‘lmaydi, chunki sotilgan TMZ tannarxini hisoblash quyidagi formula bilan topiladi:
ZK+ZR=ZT-ZK1=ZR, bunda
ZK - hisobot davri boshiga bo‘lgan TMZ qoldig‘i; ZR - kelib tushgan TMZ;
ZT – sotishga tayyor TMZ tannarxi;
ZK1 - hisobot davri oxiriga bo‘lgan TMZ tannarxi; ZR – sotilgan TMZ tannarxi.

Joriy hisobga olish tizimini qo‘llaganda, tovar-moddiy zahiralarning balans schyotlaridagi qoldig‘i inventarizatsiya yakunlanmaguncha boshlang‘ich darajada qoladi. TMZning butun harakati xarajatlarning vaqtinchalik schyotlarida aks ettiriladi, masalan, metariallarning xaridi «Tovar-moddiy zahiralar»balans schyotida emas, balki 1510 – «Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» schyotining debetida aks ettiriladi. Hisobot davrining oxirida TMZ qoldiqlarining inventarizatsiyasi natijalari bo‘yicha TMZni hisobga olish balans schyotlarining debetlanishi yoki kreditlanishi, «Tovar-moddiy zahiralar bo‘yicha tuzatishlar» yoki «Materiallarni xarid qilish bo‘yicha xarajatlar» schyotlari bilan o‘zaro aloqoda tuzatuvchi yozuvlar amalga oshiriladi. Butun hisobot davri davomida sotilgan TMZning tannarxi «Tovar-
² “Tovar moddiy zahiralar (BHMS 4)”
moddiy zahiralar bo‘yicha tuzatishlar» schyotining qoldig‘iga tuzatilgan,
«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» schyotining debeti bo‘yicha yig‘ilib boriladi.
TMZni doimiy hisobga olish tizimini qo‘llaganda TMZning balans schyotlarida tovar-moddiy zahiralar qabul qilinishi va chiqib ketishi batafsil aks ettiriladi. TMZni joriy hisobga olishda qo‘llaniladigan xarajatlarning vaqtinchalik schyotlarida bu holda qo‘llanilmaydi. Masalan, mol yetkazib beruvchilardan tovarlarni sotib olish:
Dt 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid kilish”
Kt 5010 “Milliy valyutadagi pul mablaglari” – nakd pulga
K-t 6010 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanadigan schyotlar‖
– kreditga olishda.
Hozirgi vaqtda davriy hisob tizimi asosan ulgurji va chakana savdoda, xizmat ko‘rsatadigan soxalarda, bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi, va uning ishlab chiqarishda xomashyo va materiallarning unchalik katta bo‘lmagan turlari va oddiy jarayonni qo‘llagan sanoat korxonalarda foydalaniladi.
Uzluksiz hisobdan farkli ravishda davriy hisobda tovarlar sotilganda ularning xaqiqiy tannarxi muntazam ravishda hisobdan chiqarilmaydi, chunki ushbu tannarx faqat hisobot davrining oxirida aniqlanadi.
Inventarizatsiya natijasida ―Tovarlar‖ schetiga quyidagicha o‘zgartirishlar kiritiladi:

• 
  agar hisobot davrining oxirida tovarlar qoldig‘i ushbu davrning boshidagi qoldiq qiymatidan ko‘proq bo‘lsa:
  

Dt 2910 “Tovarlar”
Kt 9150 “Davriy hisobda TMZ bo’yicha tuzatishlar”

• 
  agar hisobot davrining oxirida tovarlar qoldig‘i ushbu davrning boshidagi qoldiq qiymatidan kamroq bo‘lsa:
  

Dt 9150 “Davriy hisobda TMZ bo’yicha tuzatishlar” Kt 2910 “Tovarlar”
TMZ larni uzluksiz (doimiy) hisobga olish
TMZni uzluksiz hisobga olish tizimini qo‘llaganda TMZning balans hisobvaraqlarida tovar-moddiy zahiralarning kelib tushishi va chiqib ketishi batafsil
aks ettiriladi. TMZni davriy hisobga olishda qo‘llaniladigan xarajatlarning vaqtinchalik hisobvaraqlari bu holda qo‘llanilmaydi. Natijada butun hisobot davri davomida: TMZning ma‘lum turlarining borligi va sotilgan zahiralarning tannarxi ma‘lum. Sotilgan TMZning tannarxi sotilish bo‘yicha «Sotilgan mahsulot (tovar) tannarxi» hisobvarag‘ida aks ettiriladi.
TMZ larni uzluksiz va davriy hisobga olish tizimlari orasida farqlar
Buxgalteriya hisobida uzluksiz va davriy tizimlarning asosiy farqi shuki, uzluksiz hisob tizimiga muvofiq «Tovarlar» schyotida doimo yangi xaridlar, sotuvlar va tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa muomalalar aks ettiriladi. Zahiralarning davriy hisob tizimi yuritilganda ushbu schyot tamoyil bo‘yicha ma‘lumotlar hisobot davrining oxirida mavjud tovar-moddiy zahiralarning inventarizatsiyasi o‘tkazilmaguncha, boshlang‘ich holida qoladi. Natijada davriy hisob tizimi sharoitida ishlatiladigan «Tovarlarning xaridi», «Sotib olingan tovarlarning qaytarib berilishi va narxining pasaytirilishi», «Xaridorlardan chegirmalar» va «Tovarlarni sotib olish bo‘yicha transport xarajatlari» kabi schyotlar zahiralarni uzluksiz hisobga olish tizimi sharoitida ishlatilmaydi.
Uzluksiz hisob tizimi qo‘llanilganda yilning oxirida "Tovarlar" hisobvaraqlaridagi qoldiqni tuzatish va "Yakuniy daromad (zarar)" hisobvarag‘ining debeti va krediti bo‘yicha tegishli o‘tkazmalarni berish zaruriyati bo‘lmaydi, chunki tovarlar harakati doimo "Tovarlar" hisobvarag‘ida aks ettiriladi. Xuddi shu sababli hisob registrlarida hisobot davrining oxiriga qoldiqni aniqlash talab etilmaydi. Faqatgina "Sotilgan mahsulotning tannarxi" hisobvarag‘ining qoldig‘ini "Yakuniy daromad (zarar)" hisobvarag‘iga ko‘chirish kerak bo‘ladi.
Ishlab chiqarishga kiritilgan xom-ashyo va materiallar tannarxini aniqlash usullarini taqqoslash.
Korxona faoliyatining moliyaviy ko‗rsatkichlari ishlab chiqarish zahiralarini baholash usullaridan qaysinisi tanlanganiga ham bog‗liq. Tovar-moddiy zahiralar yil davomida har xil baholarda sotib olinganligi sababli, ularning to‗g‗ri baholanganligini aniqlash asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarining yakuniy qiymatini maxsus baholash usullari yordamida tartibga solish
mumkin. Tekshiruv usuli korxonada tovar-moddiy zahiralarni hisobdan o‗chirishning qaysi uslubi (har xil moddiy boyliklar uchun ular xilma-xil bo‗lishlari mumkin) qo‗llanilishiga bog‗liq.
Agar korxonaning hisob siyosatida tovar-moddiy boyliklarni baholashning FIFO metodi belgilangan bo‗lsa, u holda ular oy boshiga mavjud bo‗lgan zahiralar qoldig‗ining tannarxini hisobga olgan holda, birinchi sotib olingan zahiralar bahosida ishlab chiqarishga sarflanishi lozim. Balansda esa moddiy boyliklarning qoldiqlari so‗ngi sotib olingan, ya‘ni qimmatroq xarid baholari bo‗yicha ko‗rsatilishi lozim.
Agar zahiralar o‗rtacha tannarx (AVECO usuli) bo‗yicha baholansa, o‗rtacha bahoning hisob-kitob qilinganligini aniqlashi zarur.
Korxona zahiralarni so‘nggi xarid narxlarida (LIFO) baholash usuli qo‘llanilsa, TMZ lar oxirgi sotib olinganlari bahosida ishlab chiqarishga kritiladi.
Endi bu uch usuldan foydalanishning natijalaini o‘zaro taqqoslab, baho bersak. Bunda biz yuqori bo‘limlarda foydalangan misolimizning natijalaridan foydalanamiz:
6-jadval

№	Holatlar	TMZ tannarxini hisoblash usullari
		FIFO	AVECO	LIFO
1	Boshiga qoldiq	0	0	0
2	Xaridlar	1 072 100	1 072 100	1 072 100
3	Sarflar	453 760	454 720	456 960
4	Oxiriga qoldiq	618 340	617 380	615 140