O‘zbekiston respublikasi oliy

6-jadval. Ishlab chiqarishga kiritilgan TMZ lar tannarxini hisoblash

usullarini taqqoslash.

Keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarishga sarflangan xom-ashyo va materiallar tannarxini hisoblashning birinchi xarid baholarida baholash (FIFO) usulidan foydalanilganda sarflanayotgan TMZ bahosi qolgan ikki usulning ayni shu ko‘rsatkichiga qaraganda pastroq chiqqan. Buning sababi – dastlab sotib oingan TMZ

lar narxining arzonligidir. Bunday kam baholanga material xarajatlari maxsulot tannarxini pasayishiga olib keladi va foyda hajmi ortadi.
O‘rtacha tortilgan tannarx usuli natijalarini kuzatar ekanmiz, bu usulda hisoblangan TMZ larning sarf tannarxi boshqa ikki usulning o‘rtasida ekanini ko‘ramiz. Bunda FIFO usuliga nisbatan sarflangan materiallar tannarxi biroz yuqori, lekin uncha katta farq qilmagan. Bu usulni asosan moliyaviy natija ko‘zlab emas, balki hisob – kitobni soddalashtirish maqsadida foydalaniladi.
So‘nggi LIFO usulini qo‘llash evaziga erishilgan natijalarga e‘tibor bersak, sarflangan materiallar tannarxi a ncha yuqori chiqqanini ko‘rishimiz mumkin. Bunga oxirgi sotib olingan materiallar narxining yuqoriligi va ishlab chiqarishga kiritilgan materiallar ayni shu baland narxlarda baholangani sabab hisoblanadi. Sarflangan material va xom-ashyolarning bunday yuqori narxi maxsulot tannarxini keskin oshishiga olib keladi, oqibatida bevosita korxona foydasini ozayishiga sabab bo‘ladi. Ba‘zida noto‘g‘ri tanlangan bunday usul natijasida korxona zarar ko‘rish hollari ham uchrab turadi. Shuning uchun faoliyatning ayrim turlaridan boshqa yo‘nalislarda bu usul (LIFO) ni qo‘llashni tavsiya qilinmaydi.
Moddiy boyliklar qiymati ishlab chiqarish sarflariga hisobdan o‗chirilishining to‗g‗riligini quyidagi tovar balansi formulasi bo‗yicha tekshirish mumkin:
S_mq = Y_b + K_mb - Y_o
S_mq - hisobot davrida sarflangan moddiy boyliklar qiymati;
Y_b, Y_o - ishlab chiqarish zahiralari schyotlaridagi yil boshi va oxiriga bo‗lgan moddiy boyliklar qoldig‗ining qiymati (balans va bosh daftar ma‘lumotlari asosida);
K_mb - hisobot davrida kirim qilingan moddiy boyliklar qiymati (1010-1090 schyotlarning debet oborotlari).
Materiallar haqiqiy tannarxi xatolashib yoki ataylab oshirilganda, tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‗rsatish) xarajatlari sun‘iy ravishda ko‗payadi va mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olinadigan foyda (daromad) kamayadi. SHuningdek, foyda (daromad) solig‗i bo‗yicha soliqqa tortiladigan baza ham kamayadi ya‘ni sun‘iy ravishda soliq yashiriladi.
Agar korxonada hisobot davri davomida bahosi pasaytirilgan materiallar bo‗lsa, yoki ular qisman o‗z sifatini yo‗qotgan yoki ma‘naviy eskirgan bo‗lsa, bunda ular yil oxirida haqiqiy tannarxi bo‗yicha emas, balki sotish mumkin bo‗lgan bahoda baholanishi va balansda aks ettirilishi lozim. Agar u dastlabki tayyorlash (sotib olish) qiymatidan past bo‗lsa, bahodagi farqlar moliyaviy natijalarga olib boriladi.
Moddiy boyliklarning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda ishlatilishini tekshirish uchun texnologik jarayonlarning xususiyatlari, hamda moddiy boyliklarni ombordan ishlab chiqarishga berish tartibi bilan batafsil tanishishi lozim. Chunki, ushbu tartib buzilganida ko‗plab kamchiliklar va hatto suyiste‘mol qilishlar yuzaga keladi.

3.