O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 8-
MAVZU: BАХT PSIХОLОGIK MUАMMО REJA: 1. Bахt psiхоlоgik muаmmо sifаtidа. Bахt to`g’risidа nаzаriyalаr. Bахtning nisbiy mоhiyati. Bахt tushunshаsining etnik, gеndеr vа yosh хususiyatlаri. Uning diаgnоstikаsi vа dinаmikаsini o`rgаnish. 2. Sun’iy miya vа uning psiхоlоgik tаlqini. Intuitsiya, insаyt muаmmоlаrining ijоdiyotdаgi аhаmiyati. Idrоk mаydоni nаzаriyasi vа аqliy fаоliyat mаhsulаsi munоsаbаti. Miya vа sun’iy miya uzviyligi, uzluksizligi mаsаlаlаri tаlqini. 3. Оmаd vа оmаdsizlik muаmmоsining psiхоlоgik tаlqini. Muvаffаqiyat vа muvаffаqiyatsizlik. Оnglilik vа оngsizlik, оngоstlilik. Tа’sirlаnish vа tа’sirgа bеrilish: tаsоdifiy, оmmаviy, rеklаmа, nufuz. Ishоntirishning sаmаrаli jаbhаlаri: mаqsаdgа yo`nаlgаnlik, оb’еktning аniqligi, ахbоrоtlаrning nоtаnqidiy idrоk qilish, хulq - аtvоr ijrоsining yaqqоlligi. Baxt muammosiga oid izlani shlar o‘z ining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti ga ega bo‘l ib, ularda ilmiylikka qaraganda,badiiylik ustuvorlik qilar edi. Badiiy xotirotlar majmuasi qadimgi nodir, noyob qo‘lyozmalar, og‘zak i nutq namunasi da o‘z ifodasini topgan. Ular o‘zlar ining salohiyati, mukammalligi bilan insoniyat uchun xulq-atvor qoidalari sifatida odamlarning turli-tuman nuqsonlardan asrash, ko‘ng il qolish (sovish) his- tuyg‘ularn ing xalokatli holatlarning oldini olishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Qadimgi dunyo allomalari, mutafakkirlari aksariyat hollarda baxt tushunchasini insonni ma’nav iy va tabiiy jihatdan qoniqish holati sifatida tushunganlar. Ularning mulohazalarida mazkur holatga erishishning ani q yo‘llar ini belgilash jarayonida birlik, umumiyli k mavjud bo‘lsa -da, lekin nima bilan qoniqtirish va nimani qoniqtiri sh bo‘y i cha o‘xshashl iklar bor. Baxt muammosi insonshunoslik fanlarining predmetiga kirganligi tufayli turlicha yondashuvlar yordami bilan tushuntirishga va unga erishish vositalarini ishlab chiqishga harakat qilingan. Insonshunoslik fanlari tarixida baxt muammosini o‘rgan ishning asketik (yunoncha “asket” –“harakatga kelt iruvchi ” degan ma’no anglatad i, his- tuyg‘u, mayl va havasn i paymol qiluvchi tamoyilga asoslanadi) va idonik (ichki rohatlanish, tana lazzati ) o‘zaro b ir-biriga zid nazariyalar vujudga kelgan. Asketi k yo‘nal ishning vakillari inson tanasiga, uning xohishlariga nisbatan loqayd va mensimay munosabatda bo‘l ishlikni dalillashga urinadi lar (qon, balg‘am, buyrak, ko‘z yosh i, ilik kabilardan iborat isqirt tanada xohish ijobatidan rohatlani sh to‘g‘r isida gap bo‘l ishi mumkin emas). Ularning fikricha, xastali k, ochko‘zl i k, g‘azab, hasad, judol ik va hokazolarga limmo-lim tanada rohatlani sh bo‘l ishi mumkin emasdir. Baxt muammosi ga “ idoni k” yondashuv qadimgi hind falsafa maktabi ga xos bo‘l ib, italiyalik gumanist faylasuf Lorando Vallo uning yaqqol vakilidir. Olimning fikricha, hayotning yuksak qadriyati- bu orombaxsh qo‘zg‘atuvch i ta’s iridan tananing rohatlanishini sezishdir. Muallif mulohazalari ga ko‘ra, baxtn ing atributlari- bu dang‘ illama uy, kiyimning serobligi, jamiyki narsalarning muhayyoligi va go‘zal ayollardir. Eramizdan avvalgi VI asrda shu soha talqiniga oid uchinchi yo‘nal ish vujudga kelgan va u “olt i n o‘rtal i k” degan nom b ilan yuritiladi. Shu davr yirik allomasi Lyas Izining yozishicha, me’yorn i bilgan odamda omadsizlik, muvaffaqiyatsizli k bo‘lmayd i . “Olt i n o‘rtal i k”n ing ikkinchi vakili Konfutsiydir. Aristotel davridan boshlab antik dunyo falsafasi da mazkur yo‘nal ish ustuvorlikka erishadi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqich vakili I.Kant mulohazasicha, azob tuyg‘us ining ildizi qurigani yo‘q, tab iat uni inson faoliyatining stimuli sifatida yaratdi. Uning talqinicha, hamisha yaxshili kka yo‘nalgan,turmushdan shodl i k tuyg‘us i harakatsiz xotirjamlik belgisidir. Bunday holat insonning turmushdagi aqliy harakati bilan mutanosi b, go‘yo t irik organizmda yurak faoliyati to‘xtaganga o‘xshayd i, agar uning ketidan yangi turtki , qo‘zg‘ovch i vujudga kelmasa, u holda o‘l im sodi r bo‘lad i. Sotsial psixologiya fanining tasdiqlashicha, baxt bu alohida individning hissiy holati, yuksak darajadagi kishilik jamiyatining guruhlarida uzluksiz ravi shda farog‘at tuyg‘us i hukm sursa-da, leki n ko‘pch ili k ro‘y -rost uni o‘z ida aks ettira olmaydi. Psixolog I.Argayl mulohazasicha, baxt bu: a) umuman, turmushdan qoniqish kechinmasi, inson tomoni dan o‘tm ishi va hozirning umumreflektor bahosi; b) ijobiy his- tuyg‘ularn ing chastotasi va jadalligi (intensivligi)dir. Falsafada baxt aksariyat hollarda ideal sifatida qaraladi. XX asrda falsafa psixologiyalashib borishi natijasida insonning kechinmalari, uning ruhiy dunyosi ko‘proq h isobga olinmoqda. Baxt ideal sifatida insonning turmushidan doi mo, to‘l iq qoniqish hissi day namoyon bo‘lad i, agar sharoit vujudga kelsa, unda imkoni yatlar ro‘yobga ch iqishi, maqsadga erishuv istagi aks etadi. Shuning uchun individual-psixologik baxt borliqdan va turmushdan qoniqish kechinmalari sifati da namoyon bo‘lad i. Baxtni ng ob’yekt i v va sub’yekt iv fenomenida (noyob jihatida) ikki xil shartlanganlik bilan tavsiflanadi: a) inson turmush sharoitlari, ruhiy holatlari bi lan bog‘l iqligi ob’yekt iv borliq taqozosi; b) inson ruhiyati, hayotining idrok qilishi, unga munosabati, ularni ma’nav iy qabul eti shga aloqador sub’yekt iv kechinmalar majmuasi ekanligi. Xorij sotsial psixologiyasida baxt muammosi turmushdan qoniqi sh ma’nos ida tadqiqotchilar diqqatini o‘z iga jalb qiladi. Amerikalik psixolog, bixeviorizmning asoschilaridan biri J. Uotson tomonidan XX asrning boshlarida baxt manbalarini ani qlashga mo‘ljallangan anketa so‘rovnomas i o‘tkaz ilgan. XX asrning 40-yillarida Uotsonning safdoshi va izdoshi E. Torndayk turmushdan, yashashdan qoniqish omillarini tartibga keltirgan va ularni “yaxsh i turmush sharoitlari ” deb nomlagan. Ma’lumk i, odamzod qay darajada baxtga erishishi mumkin degan masala barchani qiziqtirib kelgan. Ayri m odamlar o‘z baxtlar ini qoniqish hissida, xotirjamli kda, o‘z ining foydaliligini sezishda, moddi y ta’m inlanganli kda ko‘rad ilar, boshqalari esa ko‘ng il xushlashda, rohatlanishda, vaqtni xush o‘tkaz ishda deb tushunadilar. Sotsial-psixologik tadqiqotlarida baxt va farovonlik (boyli k, mo‘l - ko‘lch ilik) tarkiblarini aniqlash yotganligi tufayli o‘zaro b ir-biri ga bog‘l iq bo‘lmagan emots ional (his- tuyg‘ular) va kogn itiv (bilishga oi d) yo‘nal ishlar yotadi. Izlanishlarda qoniqishning umumiy omillari topilgan va ular quyidagi tarkiblarga ajratilgan: yaqqol holatlardan, vaziyatlardan qoniqish (i shdan, sog‘l iqdan, qadr-qi ymatdan, turmush yo‘ldosh idan va hokazolar). Baxt ruhiy va jismoniy salomatlik singari individning muayyan ijtimoiy aloqalari ko‘pay ishi tufayli ko‘lam ini kengaytiradi. Ijtimoiy hislarning kamayishi va stress (zo‘r iqish) vaziyatlarning paydo bo‘l ishi sababli depressiya (ruhiy majruhlik) holati vujudga keladi. Qoniqi sh to‘g‘r isidagi psixologik mulohazalar nisbiy xususiyatga ega, chunki ko‘p incha ular insonning hozirgi turmush vaziyatlarini o‘tm ish davrlari bilan taqqoslash natijalari ga bog‘l iq, odatda, shaxsning farovonlik haqidagi tasavvurlari bi lan uyg‘unlash ib ketadi . Do‘st va o‘rtoqlar i, qarindosh- urug‘lar i behi sob odamlar o‘zlar ini baxtiyor his etadi lar. Do‘stl ik baxtning shartlangan ustuvor kalitidan biri hisoblanadi. Aksari yat hollarda do‘stl i k o‘sm irlikdan tortib to turmush qurgunga qadar yoshlar uchun muhim ahamiyatga ega. Ni ma uchun odamlarga do‘stlar kerak degan savol tug‘ ilishi tabiiy. Birinchidan, moddiy yordam, qo‘sh imcha axborot oli sh, hatto do‘stlar ularn i kam darajada ta’m i nlashga ega bo‘lsalar ham. Ikkinchidan, maslahat tarzidagi ijtimoiy himoya, hamdardlik, ishonchli muloqot (muomala), borliqqa nisbatan qarashlardagi umumiylik. Uchinchidan, qiziqishlar birligi, hamkorlikdagi mashg‘ulotlar, o‘y inlar umumiyligi mavjudligi uchun va hokazo. Ish joyidagi o‘zaro munosabatlar inson uchun muhim ahamiyatga ega. Ishdan qoniqish- umumiy qoniqishning asosiy manbalaridan biridi r: o‘z navbat ida uning negizida ishxonadagi shaxslararo munosabat yotadi. Chunki rahbar faoliyatini ng ma’lum uslub ida xodi mlar o‘zlar ini yaxshi his etadilar, binobari n, “ular b ilan hisoblashi sh”, “muammolar yuzas idan qaror qabul qilishdagi qatnashuvchi e’t iborga olinishi ”, ayn iqsa, ijobiy sermahsul ta’s ir qiladi. Turmush tashvishlarini hal qilishda amaliy va kundalik qoniqish sifatida rahbarlar yuksak ahamiyat kasb etuvchi manba tarzi da namoyon bo‘lad i, chunki hamkasb o‘rtoqlar iga nisbatan amaldorlar moddiy mukofotni oshirish imkoniyatiga egadirlar. Bu o`rinda ayollar bilan erkaklar o`rtasida farqlar yuzaga keladi vabu holat mana bunday ko`rinishga ega: erkaklar ayollarga nisbatan yuqori lavozimlarda o`zlarini baxtiyorroq, baxtliroq his etadilar,uncha katta bo`lmagan guruh ichida tenglik hukm surishni ustun ko‘r ishadi. Ishxonadagi “o‘zaro munosabatdan qon iqish, bizni ngcha, ma’lum darajada kasb iy xususiyatlarga ega, bu narsa hamkorlik faoliyatida muammolarni yechish, qarorga kelish daqiqalari majmuasidan tashkil topadi. Yaxshi, barqaror kayfiyat evaziga ham bevosita, ham bilvosita ish yuzasidan aloqaga kirishiladi. Puxta ijtimoiy aloqalar baxt bilan uzvi y bog‘l iq ravishda kechadi. Shaxslararo aloqalar qanday qili b baxtga ta’s ir etishi mumkin degan savolga javob berish oson emas. Jahon psixologlarining tajribalari ga ko‘ra, ijtimoiy muloqotlar miqdorining ortishi baxt ko‘lam ini kengaytiradi, shu bilan bi r davrda o‘zaro munosabatlarn ing kamayishi baxtsizlikni keltirib chiqaradi. Psixologik tadqiqotlarda ijtimoiy quvvatlanishning umumi y ta’s irini tahlil qilish (oila, do‘stlar va boshqa k ishi lar ta’s iri majmuasi) natijasida mana bunday omi l yaqqol ko‘zga tashlangan: shunchaki manbalar mavjudligiga qaraganda, ularning intensivligi (jadalligi) katta ahamiyatga molik. Oilavi y turmushda o‘ta aham iyatli roq ta’s ir manbai – bu er yoki xotin, balkim oilaning bi ror a’zos i muhi m rol o‘ynash idi r. Har qanday ko‘r inishdagi aloqalar, munosabatlar stressning kamayishi ga ta’s ir etadi . Ma’lumotlarn i ng ko‘rsat ishicha, eng kam stressga va depressiyaga uchraydigan ayollarning aksariyati oilali, ishli va farzandlidirlar. Oilaviy turmushdagi o‘zaro munosabatlar: turmush yo‘ldosh i ga ega bo‘lgan ayollar hayot iy vazi yatlarda ko‘pg ina stress holatlarni boshidan kechirganligiga qaramay, ular depressiya holatiga kamroq beriluvchanligi aniqlandi. Chunki ular o‘z muammolar ini muhokama qilishda turmush o‘rtog‘ I yordamiga tayanadi lar, o‘zaro f ikr almashadilar. Amerikalik psixologlarning fikricha, ishxonadagi xodimlar tomonidan insonni quvvatlash o‘ta ta’s irchandir, rahbarning, oilaning, do‘stlarn i ng qo‘llash i alohida ahamiyat kasb etib depressiyaga etaklovchi stressning kamayishiga olib keladi. Rahbar muammoni hal qili shda o‘z hukm i ga ega, agar u yaqqol ta’s i rchan bo‘lsa, yordam manbai sifatida xizmat qiladi va stress darajasini pasaytiradi. Ishxonadagi hamkasblari uni jamoaviy quvvatlay oladi lar. Ba’zan hamkasblar i rahbar bilan xodimlar qaroriga qarama-qarshi tarzda hamkorlik ishtirokchisi sifatida stressning manbai rolini ham bajaradilar ( nizoli vaziyatlar, raqobat, raqiblik va hokazo). Ishdan qoniqish baxtli damlarni keltirish mumkin. Jahon psixologlari va bizning shaxsiy kuzatishimizcha, ishdan qoniqish nikoh, oiladan qoniqishga qaraganda, umumiy qoniqish ko‘rsatk ichiga kichik hi ssa qo‘shad i, xolos. Baxtning eng qimmatli manbalaridan biri – oilaviy baxtdir, baxtsizlik esa ishdan qoniqmaslik. Ishdan qoniqish bir qator omillar, alomatlardan tashkil topadi, unda eng muhimi – bu mehnatdan bevosita lazzatlanish (lot. praksik) hislar majmuasi hisoblanadi . Mehnat o‘z ining mustaqilligi, rang- barangligi bilan alohida tavsiflansa, i nson o‘z ishining turmushi ga ta’s irini seza olsa yoki o‘z mehnat ini boshqa odamlar tomonidan tan olinishini his qila bilsa, mazkur hissiyot yuksak baholanishi mumkin. Ishdan qoniqish jismoniy va ruhiy salomatlikka, shuningdek, umumiy hayotdan qoniqi shga ham ta’s i r o‘tkazad i. Odamlar ishdan qoniqsalar, ish kuchlari ko‘r imsizligi kamayadi, ishga kelmay qolish keskin kamayadi, ish esa sifatli bajariladi. Ayollar o‘rtas idagi ishdan qoniqish muammosi alohida talqin va tahlil qilishga loyiq. Chunki ayollar erkaklarga qaraganda, i sh o‘rn ini yo‘qotganl iklarini unchalik izti rob tuyg‘us i bilan qabul qilmaydilar. Istisno tariqasida oilani ng yolg‘ iz boquvchisi bo‘lgan -da, bu holat og‘ ir kechishi kuzatiladi. Ular erkaklarga qaraganda, sabr-bardosh bilan i sh yo‘qotganl igini boshdan kechiradilar, aksariyat hollarda unga loqaytlik bi lan munosabatda bo‘lad ilar. Ko‘pch ilik odamlar uchun ishsizli k go‘yok i baxtsizlik keltiradi, xuddi shu bois insonda kayfiyat yomonlashadi, ruhiy holati buziladi. Bularning barchasi depressiyaga olib keladi, ayrim hollarda esa o‘z ini o‘z i o‘ld irishgacha borib etishi mumkin. Sotsial psixologiyada ishsizlik omadsizlik sifatida talqin qilinadi. Shuni ng uchun bo‘sh vaqtn i maroqli o‘tkaz ish baxtga ulanib ketadi. Bu qisqa davr insonlar nimalarni xohlashadi va qaysi narsalar ularni baxtli qila olishi mumkin degan muammoga javob topishga i mkon tug‘d iradi. Inson faqat uyqu va ish bilan cheklanishi mumkinmi yoki u o‘z hayot i dan do‘stlar b ilan muloqot, sport bi lan shug‘ullan ishni mutlaqo chiqarib yuborishi kerakmi degan savol tug‘ ilishi tabiiy. O‘zga odamlar b ilan muomalaga kirishi sh va unda o‘z individualligini namoyon qilishdan olingan qoniqish bevosita mazkur faoliyatda shaxs yuksak yutuqqa erishgan darajasi ga bog‘l iq. Bu holat qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi, nati jada shaxs o‘s ishining modelini yaratish ishti yog‘ I vujudga keladi. Bu narsa psixolog Maslouning mativatsiya nazariyasining asosi hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, zarur ehtiyojlarning, hatto ijtimoiylarni qondirilishi jarayoni da o‘s i shga va o‘z ini o‘z i faollashtirishga kuchsiz motivatsi ya ta’s ir qila boshlaydi. O‘tkaz i lgan bo‘sh vaqt mot ivatsiyasi tadqiqotida ijtimoiy motivatsiya bilan bir qatorda muhim tarkib tariqasida relaksatsiya ham aniqlangan. Organizmni bo‘shasht irish va hordiq chiqari sh mehnat ta’t ilini o‘tkaz ish usulini tanlash bilan tavsiflanadi. Ishdan holi vaqtning qoniqish manbai sifatidagi roli shu bilan izohlanadiki, u ichki motivatsiya bi lan bog‘l iq faoliyat uchun tanlov imkoniyatini yaratadi, muloqotdan qoniqish olishga yordamlashadi, dam olishga sharoit vujudga keltiradi. Boylik, pul sinfiy xususiyatga ega va baxt bilan uzvi y bog‘lan ib ketadi. AQSh tadqiqotchilarida baxt va xotirjamli k dastavval daromad, ma’lumot va kasb - kor bi lan bog‘l iq olib qaralgan bo‘lsa, xudd i shu masalaga Britaniya psixologlari esa ijtimoiy kelib chiqishga asosiy omil sifatida yondashadilar, daromad yordami bilan tuzatishlar kiritiladi, aslida esa uning negizi kasb- korga bog‘l iqdir. Ma’lumotlarn ing tasdiqlashicha, pulning mavjudligi diskomfort keskinlik pasayishiga yordam beradi, shuni ngdek, bo‘sh vaqtn i xush o‘tkaz ishning mazkur omiliga murojaat qilish evaziga kayfi yat ko‘tar iladi. Kam daromad odamlarga qaraganda, serdaromadlilar qariyb sezilarsiz darajada qoniqish hissi ga ega bo‘lganlar, xolos. Natijalarni umumlashtirish shuni ko‘rsatad iki, pul insonlarni tub ma’noda baxtl i qila olmaydi , ya’n i u hech qachon qoniqish darajasini ko‘tar ishning asosiy omili bo‘l ib hisoblanmaydi. Aksariyat hollarda badavlat kishilargina pulga manba sifatida butun fikri va zikrini qaratish xususiyatiga egadirlar. Ularga berilgan savollarga bergan javoblari ushbu fikrimizni dalillay oladi. “S izni hayotingi zda pul qanday rol o‘ynayd i ?” savol iga aksariyat shu toifadagi kishilar mana bunday javob qaytardi lar: “ Iymonim komilki, pul har qanday muammoni hal qilish qudratiga ega. U o‘ta qo‘rq inchli quroldan ham kuchlidi r…”. Ushbu javobdan ko‘r inib turibdiki, pul ularni qurshab turgan odamlar ko‘z o‘ng i da obro‘s ini ko‘tar ish vositasi sifatida qarash hukmrondir. Muayyan sinfga, tabaqaga dahldorlik, shuni ngdek, daromadlar ko‘rsatk ichi baxtga hal qiluvchi bo`lmasada,lekin muayyan darajada ta`sir ko`rsatish qurbiga ega.Ammo shunday an`ana ham uchrab turadiki,pul, ma`lumoti past moddiy farovonlikka ega odamlar uchun muhim baxt omili sanaladi,yuqori daromadli fuqarolar esa ma`lumotlilik darajasini baxt va farovonlik omili deb atamaydilar.Moddiy ta`minlash darajasi unchalik yuqori bo`lmagan odamlar fikricha, yaxshi ma`lumotga va kasbiy imkoniyatga ega bo`lishligi ularni ma`lum ma`noda moddiy tashvishlardan forig ` qiladi,butun fikri qadriyatga qaratiladi,natijada shaxslararo munosabatlar takomillashadi,shaxsning kamol topishiga yordam beradi. Jahon psixologlari ma`lumotlariga qaraganda,eng xotirjam va baxtli odamlar Shimoliy Amerikada,yevropada avstraliyada yashaydilar.Yevropa qit`asida esa belgiya,daniya,golandiya,Angliya xalqlari germaniya,Italiya,fransiya fuqarolaridan o`zlarini baxtliroq hisoblaydilar. Kimni baxtli deb hisoblash mumkin degan savolga javob berishga loyiq materiallar mavjud.Odatda,ekstravertlar ko`p vaqtni muloqotga, yoqtirgan mashg`ulotiga, maroqli jismoniy mashgulotga ajratadilar.Kimda shaxslararo munosabat,muomala malakasi yo`q bo`lsa,unday odamlarda bezovtalanish, tashvishlanish darajasi yuqori, shu sababdan odatiy ijtimoiy vaziyatlardan,ya`ni uchrashuvlar, kechalr,yig`inlardan o`zlarini chetga oladilar. Shunday toifadagi kishilar ham borki, ularda doimo depressiv holatga moyillk seziladi,ammo boshqa bir xususiyatli odamlar ham mavjudkim, ularga amaliy jihatdan uzluksiz ravishda omad kulib boqadi, ishlari hamisha baroridan keladi, umuman, omadli insonlar baxtiyor chehralidirlar. Xo‘sh, bunday omadl i, baxtli odamlar kimlar? Bular jamiki narsalarning ijobiy tomonini ko‘rad igan, borliqqa optimistik yondashadigan insonlardi rlar. Barcha ko‘r inish va holatlarni unday kayfiyatdagilar faqat yaxshilikka ravo ko‘rad ilar, ulardan ibratli , go‘zal j ihatlarni ajrata oladilar va boshqalarni bunga ishontirishga intiladilar. Shunday xususiyatli shaxslar ham borki,ularni baxtli damlar tark etmaydi, olam bunday kishilar uchun har bir narsa cho‘g‘day tovlanad i, jilolanadi , go‘yok i borli q go‘zal va charog‘on. Borliqdagi hodisalar,vaziyatlar, holatlarni ular faqat xush kechinmalar, xabarlar sifatida talqin qiladilar, atrofdagilarga xayri xoh munosabatda bo‘lad ilar. Bunday odamlar dilkash, dilbar, odamshinavanda, ochi q ko‘ng il fazilatlari bilan yoqimli assotsiatsi yalar (o‘xshash hollar, mos xush kechinmalar) vujudga keltiradilar. Ular tabiat va jamiyatda yuz beradigan har qanday vaziyatlarga ijobiy javob qaytarishga moyildirlar. Ma’lumotlar tahl ili ga ko‘ra, o‘z ini o‘z i baholash sub’yekt iv xotirjamlik, farovonlik bilan barqaror munosabatga ega. Depressiv holat tazyiqi ga uchragan odamlar o‘z xatt i- harakatlarini salbiy baholaydi lar, ko‘p i ncha o‘z faz ilati, xislatini etarli darajada baholay olmaydilar. Butun hayoti davomidagi limmo-lim baxtsiz hodisalar natijasi da o‘z ini o‘z i baholash keskin pasayishi kuzatiladi. Jismoniy jozi ba, go‘zall ik, qaddi-qomat, umuman, muhim omi l bo‘lmasa -da, lekin xotin- qizlar baxti uchun katta ahamiyatga ega. Tashqi ko‘r inish ijtimoiy mavqeda aks etadi, bunday odamlar yuksak muomala maromlarini egallagan bo‘lad ilar, xuddi shu bois ijtimoiy muhitga oson kira oladi lar. Bo‘y -bast erkaklar uchun ham ahamiyat kasb etadi, ayniqsa qarama-qarshi jins uchun attraktsiya (lot. Ichdan mahliyoli k) tuyg‘us ini o‘yg‘otad i, peshqadamlik (liderlik) sersavlat bo‘ydor k ishilarga xosdir. Psixologiya fanini ng ko‘rsat ishicha, hayot va faoliyatning uch sohasi , ya’n i muomala, ish, hordiq qoniqish olishning asosi y ko‘r inishlari hisoblanadi. Qoniqish darajasi turmush tarzining yaqqol tavsiflari ga bog‘l iq (nikohdami yoki yo‘q, ish joyi bormi yoki yo‘q, do‘stlar ichi? Va hokazo). Inson kayfiyatini o‘z vaqt i da qo‘llab -quvvatlab turish turmushdan qoniqish hissini vujudga keltiradi. Germaniya psixologlari ushbu fenomenni (noyob holatni) aniqlash uchun sinaluvchi larda sun’ iy ravishda yaxshi kayfi yat uyg‘ot ish maqsadida hayotida yuz bergan yoqimli holatlarni eslash iltimos qilinadi , “osmondan tanga yog‘ i sh” imkonini yodga tushirish sharoiti yaratiladi. Sinov shi nam xonada, quyosh charaqlagan kunda o‘tkaz iladi. Natijalarni ng ko‘rsat ishicha, qisqa muddatli kayfiyat qoniqi sh to‘g‘r isidagi mulohazaga muayyan ta’s irini o‘tkaza olgan. Ma’lumotlarga b i noan, o‘tm ishdagi baxtli daqi qalar to‘g‘r isida mulohaza yuritish qoniqish hissini kuchaytiradi, noxush kechinmalarni eslash esa ma’nav iy tuyg‘un i susaytiradi . Da’vogarl ik bilan maqsadga eri shuv o‘rtas idagi uzilish faol ehtiyojlarni qondirish samarasiga tuzatish kiritadi, vaholanki, u amaliy jihatdan biologic ehtiyojlarni qondiri shga ta’s i r o‘tkaza olmayd i. Yosh ulg‘ay ishiga qarab quvonch hissi jadalligi (intensivligi ), ya’n i ijobiy his- tuyg‘lar ketma- ketligi pasayib boradi. Shuningdek, maroqli mashg‘ulotlarga xavas, mayl jadall igi ham tushib ketadi. Shunday ma’lumotlar ham mavjudk i m, bunda yosh o‘t ishi balan erkaklarga baxtni his qilish kuchayadi, ayollarda esa susayadi. Ayollar yoshligi da, bola tug‘ i lguncha o‘zlar ini haddan ziyod baxtiyor his qiladilar. Keksaygan odamlarda qoniqish hissi baxt tuyg‘us idan yuksakroq, agar ularni ng ma’lumot i past bo‘lsa, bu ko‘rsatk i ch yanada ko‘tar iladi. Keksa odamlar hayotiy vaziyatlarga va qurshovdagi odamlarga tez moslashadi lar, ular o‘z xatt i-harakatlari bilan moslanuvchandirlar. Keksalikd a da’vogarl ik darajasi bilan kutilma pasayadi, xohish imkoniyat bilan mos tusha boshlaydi. Psixologiya fanida bir qator ham milliy, ham umumbashariy xususiyat kasb etuvchi tushunchalar, terminlar, atamalar, kategoriyalar, so‘z birikmalari mavjud, odatda, ular o‘zlarining xislat va vazifalari bilan muayyan darajada nazariy hamda metodologik ahamiyatga ega. Ana shunday muhim ilmiy tushunchalar qatoriga qariyb o‘rganilmagan psixologiyaning tadqiqot predmetiga aylangan armonni kiritish mumkin. Armonning psixologik mohiyati yuzasidan biz tomonimizdan ayrim mulohazalar bildirilgan, mushohadalar esa amalga oshirilgan bo‘lsada , lekin uning tuzilishi, insonning hayoti va faoliyatidagi roli, kamolotdagi ahamiyati to‘g‘risida fundamental, fenomenologik fikrlar, g‘oyalar ilgari surilmagan edi. Oldingi gipotetik xususiyatga molik fikrlarimizda “ Armon ” tushunchasining tarkiblari quyidagicha ekanligi bo‘yicha mulohazani muhokama qilish uchun insonshunoslik sohalarining mutaxassislari e’tiboriga havola etgan edik: 1. Ehtiyojiy (biologik turtkisidan ma’naviy xususiyatga o‘sib o‘tuvchi ). 2. Motivasion (uzluksiz, uzviylik uyg‘unligi , chambarchas bog‘liqligi munosabatlarining ichki va turtkisi, harakatlantiruvchisi sifatida). 3. Emotsional- hissiy (inson emotsional holatlaridan qoniqish yoki qoniqmaslik, yuksak tuyg‘ulari , hislar kechinmalar ushalganligi, ezgu niyat tariqasida behalovatlik, yangi intilishlarga shaxsni safarbar etuvchi bezovtalanish, hadiksirash tuyg‘ularida gavdalanadi ). 4. Irodaviy (xavotirga solayotgan muammoni amalda ro‘yobga chiqarish uchun irodaviy holatlarni idrok qilish,tasavvur etish ob’ektiga yo‘naltiruvchi , harakatlantiruvchi). 5. Kognitiv ( o‘tmishdagi bilish jarayonidan qoniqmaslik, o‘z izlanishi, imkoniyati voqelikka aylanishi qiyin kechishi tufayli kelajakda ro‘yobga chiquvchi tushunish, anglash darajasini ko‘tarishga yo‘naltiruvchi mobilizasion funksiya ). 6. Regulyativ (borliqni aks ettiruvchi, shaxslararo munosabatlarni omilkirona, odilona, oqilona tarzda uzluksiz boshqarish imkoniyati). 7. Xulqiy ( fe’l atvordagi hatti harakat, muomalani maqsadga muvofiq kechishi, ijobiy yoki salbiy tomonlaridan qoniqish yoki qoniqmaslik, shaxsni tekshirish orqali bartaraf etishga, takomillashtirishga yo‘naltiruvchi hatti harakat majmuasi). 8. Ijtimoiy psixologik (muayyan davrni iliq eslash jarayoni, shaxslararo munosabatdagi birlik, o‘xshashlik , ta’sirlanish , ta’sir o‘tkazish kabilarni ro‘yobga chiqishning ijtimoiy psixologik mexanizmlari, unda muomalaning individual tipologik o‘ziga xosligi harakatga chorlovchi ekanligi). 9. Milliy (ham milliy, ham etnik xususiyatlar voqelikda sodir bo‘lishining o‘ziga xosligini hisobga olib turishdan iborat qiyoslashga takomillashtirishga undovchi tariqasida). Armon psixologik voqelik sifatida insonning hayoti va faoliyatida uning faollikka yetaklovchi barqaror sub’ektiv ichki turtki tariqasida muhim o‘rin egallaydi. Insoniyatning ijtimoiy tarixiy taraqqiyotida yakka shaxsni goh anglanilgan, goh anglanilmagan tarzda muayyan sa’y harakatlarga undovchi, sub’ektiv omillar tarkibidan ajralib chiquvchi, uning halovatini uzluksiz ravishda buzuvchi, hamisha intilishlarga chorlovchi murakkab ierarxik tuzilishga ega bo‘lgan , vaqt va fazo mezonlarini o‘zaro uyg‘unlashtiruvchi o‘chmas , ezgu niyatlar ushalishini ta ’minlovchi hissiy tuyg‘ular (afsus, g‘urur , faxr, o‘kinch tushunchalarida mujassamlanuvchi) xulq atvor kechishini ijobiy yoki salbiy baholovchi, nuqson va orttirma ko‘rinishlarini muvofiqlashtiruvchi, bilish jarayonlarining yuksak va zaif unsurlariga (elementlariga) nisbatan munosabat bildiruvchi, o‘rnatuvchi omixta psixologik hodisa armon deb ataladi. Ayrim xalqlar, elatlar va etnoslar leksikonida qo‘llanuvchi “ armon ” atamasi o‘zining kelib chiqishi jihatidan ushalmagan orzular, ezgu niyatlar, o‘tmishning kemtik, noto‘kis tomonlari to‘g‘risida yaxlit obrazlar, tasavvurlar, achinish tuyg‘usi , pessimistik shakldagi hislarning majmuasi tarzida gavdalanadi. Bu ma’noda armon insonda murakkab kechinmalar tarzida vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi, takomillashuvi yoki so‘nib borishi( o‘kinch xis sifatida), umidsizlik tuyg‘usining kuchayishi ko‘rinishida mujassamlashuvi mumkin. Chunki ezgu niyat ushalishi bilan realiya o‘zaro birlik xususiyatiga ega emasligi, ularning ro‘yobga chiqishini ta’minlovchi mexanizm funksiyasini bajarishga nisbatan to‘la ishonch yoki versiya ham yo‘q ekanligi tufayli armonni keltirib chikarishi shak shubhasiz. Shaxsning imkoniyati bilan izzattalabligini bosqichma bosqich ro‘yobga chiqishi mobaynida uzluksiz bilan uzviylikning mutanosibligi buzilishi oqibatida unda (insonda) qoniqmaslik (umumiy ko‘rinishda ) tuyg‘usi tug‘iladi va bu xodisaning takrorlanishi natijasida u armonga aylanadi. Munosabatlar, voqeliklar va hodisalar baholanishi bilan shaxsning intilishi, talabchanligi o‘rtasidagi nomutanosiblik hissini pasaytiradi, shuningdek, jismoniy harakatlar, aqliy operatsiyalar sustlashishini yuzaga keltiradi. Shu narsani ta’kidlash joizki, armon xotira kategoriyasidagi eydetik obrazlar (eydetizm) ga o‘xshash o‘chmas iz qoldiruvchi, hodisalarni eslashga, unga erishishga shaxsni undovchi omil sifatida ham ma’naviy , ham jismoniy harakatni amalga oshirishga uni yetaklaydi. Uzluksiz o‘chib yonib turuvchi svetoforga uni qiyos qilsak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi , albatta. Eydetik obrazlar ham, odatda, ikki xil kechinmani o‘zida mujassamlashtirishi bilan boshqa psixologik vositalar (qurollar) dan ajralib turadi. Bu esa inson uchun eng ahamiyatli sanalar to‘g‘risidagi tasavvur obrazlari uning xotirasidan sira o‘chmaydi , o‘qtin o‘qtin ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz, goho assotsiativ tarzda namoyon bo‘lishga odatlangan. Birinchi kitob bilan tanishash, sirk tomoshalarini kuzatish, zooparkga tashrif buyurish, tug‘ilgan kunni dastlabki nishonlashuvi boshqa quvonchli daqiqalar tiklanib turishi bilan o‘ziga xoslikni kasb etadi. Shu bilan birga noxush holatlar, kechinmalar, ushalmagan tilaklar, jazo choralari, aldanishning alamli lahzalari chorasizlik tuyg‘ulari ham tiklanuvchi obrazlar, jonlanuvchi tasavvurlar tarzida tiklanishi yoki o‘chib borishi mumkin. Bu psixologik voqelik assotsiatsiyasi yordami bilan analitik tahlil natijasida. Xayolparishonlik, xukmdorlik, ustvorlik qilganida ularning negizida vujudga keladi. Armon kategoriyasi ham shunga o‘xshash omillar, mexanizmlar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Armon ommaviy xususiyat kasb etib, individual,guruhiy, milliy, umumbashariy, jamoaviy hatti harakatlardan qoniqish yoki qoniqmaslik his tuyg‘ularini o‘zida gavdalantiradi. Armon muammosini ushalmagan orzu sifatida emotsional hissiy xush yoki noxush kechinmalar orqali ifodalanishi turlicha ko‘rinishga ega bo‘lishini faraz qilgan holda uni muayyan tarkiblarga, turlarga ajratish maqsadga muvofiq: 1. O‘tmishni o‘zida aks ettiruvchi armon. 2. Hozirgi kecha kunduzni o‘zida mujassamlashtiruvchi armon. 3. O‘tmishni bo‘lg‘usi zamonga,kelajakka ko‘chiruvchi armon. 4. Ideal va komfort hissiga yondosh armon. 5. Uzluksiz harakatga undovchi, dinamik xususiyat kasb etuvchi, shaxsni ma’naviy , jismoniy hatti harakatga yetaklovchi armon. Armon inson ehtiyojini qondirishga qaratilgan, yo‘naltirilgan sa’y harakatlarning yig‘indisi , majmuasi sifatida ro‘yobga chiqishi mumkin. Ehtiyojlarning qaysi ko‘rinishi yoki turi bo‘lishidan qat’iy nazar (xoh biologik, xoh ma’naviy ) ularni qondirishga nisbatan jismoniy, aqliy harakatlarni yo‘naltirishning real yoki xayoliy (fikriy) rejalarni tuzish jarayoni yuzaga keladi. Shaxsning xulq atvorini amalga oshirish jarayondagi nuqsonlar, ularni tuzatish(korreksiyalash) imkoniyati bo‘lmaganligidan afsuslanish tuyg‘usi negizida armon tug‘ilishi mumkin. Favqulotda xulqni boshqarish imkoniyatining zaifligi, o‘ng‘aysiz , qo‘pol xulqiy kamchiliklar, shaxsning mavqeiga, obro‘siga xalal berganligi tufayli uning halovatini buzishda, bezovtalanishni yuzaga keltirishda davom etaveradi. Xulq atvordagi oldingi nuqson armonga aylanadi, inson undan afsuslanadi, kelajakda bunday noxushlikning oldini olish intilishini uyg‘otadi . Shuningdek, nafaqat o‘zga , balki o‘zgalarga sodir etilgan voqelikdan o‘z vaqtida ogoh etmaganlikning oqibati ham afsuslanish hissiga aylanib, armonni shakllantiradi. Yiqilgan inson kulish emas, balki hamdardlik bildirish (empatiya) lozim ekanligini, o‘rinsiz , ortiqcha harakatlarning mavrudi emasligini o‘z vaqtida baholay olmaganligini afsus, nadomat bilan eslash(esga tushirish) armondan dalolat beradi. Armon muammosining psixologik tuzilishi motivasion, irodaviy, hissiy, kognitiv, regulyativ kabi tarkiblardan iborat bo‘lganligi uchun o‘tmishga , hozirgi zamonda, kelajakka taaluqli turtkilar, irodaviy zo‘r berishlik, ijodiy fikrlash, o‘zini o‘zi boshqarish (nazorat qilish, baholash, rejalashtirish) ni amalga oshirishni, ro‘yobga chiqarishni taqozo etadi. Talabalarda fan asoslarini egallashdagi qiyinchiliklar, kasbiy tayyorgarlikdagi murakkab jarayonlar, ta’lim tizimidagi ob’ektiv va sub’ektiv to‘siqlar o‘zlashtirmaslikni keltirib chiqaradi. O‘qituvchi bilan talabalar hamda talabalararo munosabatlardagi o‘zaro tushunish va o‘zaro yordamining zaifligi, hamkorlikning bo‘shlig‘i o‘quv faoliyati samaradorligini pasaytiradi. Bunday noxush hodisalarning uzluksiz takrorlanishi armonni vujudga keltiradi. Bu odatiy holatning oldini olish uchun, uni kamaytirish uchun o‘tkazilgan tajriba natijalari bo‘yicha qilingan tavsiyalardan namunalar keltiramiz. Talabalarni ijodiy fikrlash, mustaqil ravishda bilimlarni egallash imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish to‘g‘risidagi hozirgi zamon psixologik ilmiy nazariyalar qonun xususiyatiga ega bo‘lgan uch omilni yoki uch manba (shart sharoit) ni ta’kidlab o‘tishni taqozo etadi. Mazkur shart sharoitlarni izchillikda (uzluksiz va uzviylik prinsiplariga asoslangan holda) bajarish talabalarda o‘zlashtirishning yuqori ko‘rsatkichini taminlaydi. Endi ularning har birini psixologik tavsiyalashga harakat qilamiz, chunki noan’anaviy vositalar, usullar yordami bilan ma’lumotlarni o‘zlashtirish ijodiy, samarali fikr yuritishni talabalarda shakllantiradi. Talabalar tomonidan o‘tilgan mavzular bo‘yicha kasbiy ko‘nikmalarni , mutaxassislikka oid bilimlarni anglagan holda mantiqiy jihatdan mustahkam (puxta ) egallash birinchi shartni o‘zida mujassamlashtiradi. Bu omil shaxsni fikr yuritish yo‘nalishining mantiqiyligi, izchilligi, uyg‘unlig i, teranligi prinsiplari bilan mos tushishi mumkin. Biroq talabalar bundan keyin ham muvaffaqiyatli mustaqil o‘qishlari uchun yuqoridagi mulohazalar yetarli emas, albatta. Bundan tashqari, kasbiy ko‘nikmalar va bilimlarni puxta va mantiqiy ketma ketlikda o‘zlashtirish bilan qanoat hosil qilish bilan cheklanib qolmasdan, balki ularning mazmunan to‘la , shaklan invariant ko‘rinishlarini egallashga intilishi bilan ajralib turadi. Talabalikning dastlabki yillarida fanga, muhitga motivatsiyasining zaifligi, oliy ta’lim tizimi talab va sharoitlariga moslashuvning qiyin kechishi kasbiy tayyorgarlikka salbiy ta’sirini o‘tkazadi , keyinchalik shaxslararo munosabatlar ijobiylashuvi natijasida hamkorlik faoliyatidagi nuqsonlar kamayib boradi. Shuni ta’kidlas h joizki, o‘rtacha o‘zlashtirish darajalari bilan keyingi kursga ko‘chirilgan talabalar o‘qituvchilarni homiylik qilish, g‘amxo‘rlik ko‘rsatish predmetiga aylanib qolishi ehtimoli mavjud, hatto ularning orasidan o‘zlashtirmovchilar guruhi vujudga kelishi ham mumkin. Agarda ularda o‘quv motivatsiyalari shakllanmasa, faoliyatni mustaqil tashkil eta olmasa, shaxslararo hamkorlikka erishmasa, u holda bu omil yanada murakkablashib boradi, natijada ob’ektiv va sub’ektiv xususiyatga ega bo‘lgan nizolar (nizoli vaziyatlar) ko‘lami kengayadi. O‘z o‘zini boshqarish, o‘z o‘zini nazorat qilish, o‘z o‘zini baholash o‘quv faoliyatining tarkibiy qismiga o‘sib o‘tmagunga qadar o‘qituvchi bilan talabalar va talabalararo munosabatlarda negativ(salbiy) holatlar yuzaga kelishi davom etaveradi. Talabalarni mustaqil ta’lim olishga uquvchanligi (qobiliyati) rivojlanishining (tarkib topishining) ikkinchi omili ta’lim qonuni sifatida quyidagi vositalar yordami bilan amalga oshirilishi mumkin: A. O‘qishga nisbatan uquvchanligining talabalarda shakllanishi ularda mas’uliyat , javobgarlik tuyg‘ulari barqarorlashuvi bilan bir davrning o‘zida kechadi; B. Bo‘lg‘usi mutaxassis kasbiy tayyorgarlikni chuqur his qilgan holda shaxsiy hamda ijtimoiy burch, vatanparvarlik, mehnatsevarlik hislarini o‘zida mujassamlashtirishga intilishni anglab yondashish tufayli egasining o‘rni , mavqei, taraqqiyot uchun ahamiyatini tushuna boshlaydi. Talabalarda o‘quv motivatsiyasining vujudga kelishi, rivojlanishi, takomillashuvi, ma’ruza , seminar, amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlariga kasbiy tayyorgarlik (kamolot,maxorat) yuzasidan yondashuv, auditoriya (laboratoriya)ga ongli munosabat ularda diqqatni, ijodiy, sermahsul fikrlashni, irodaviy xislatlarni, kognitiv imkoniyatlarni, yuksak his tuyg‘ularni , o‘z o‘zini boshqarishni, hamkorlikni muayyan ob’ektga to‘planishni ro‘yobga chiqaradi. Talabalar tomonidan kognitiv jarayonlarni to‘g‘ri tashkil etish, oqilona reja tuzish, aqliy hatti harakat va usullardan unumli foydalanish, o‘zini kasbiy faoliyatga dahldor mashg‘ulotlarga ongli yo‘naltirish (majbur etish, ya’ni irodaviy zo‘r berish), muammo yechimini modifikatsiyalari, invariantlari yuzasidan mulohaza yuritishga o‘z shaxsini ruhan tayyorlab borish muvaffaqiyatlar negiz bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish natijasida ( ya’ni o‘qituvchi bilan talaba hamkorligi) talabalarda o‘quv motivatsiyasi tarkib topadi, uquvchanlik qobiliyati rivojlanadi, mustaqil ijodiy fikr yuritishga odatlana boradi. Buning uchun auditoriya hamkorlik faoliyati negiziga aylangandagina ta’lim sub’ektlarida empatiya, simpatiya, attraksiya, refleksiya singari yuksak xislatlar, his tuyg‘ular , umumlashgan fikrlash vositalari asta sekin, bosqichma bosqich shakllanadi. Hamkorlik tuzilmasi, tarkib topishi bosqichlari, hatti harakat turlari, o‘zaro ta’sir o‘tkazish me’yori , shaxslararo munosabat maromlari to‘g‘risidagi psixologik texnologiya bilan tanishish(egallash) orqaligina o‘zini boshqarishga erishish mumkin. Oldingi ta’lim qonunlaridan qolishmaydigan sharoitlardan, manbalardan biri bu mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini talabalar tomonidan egallashdir. Talabalar maktabda, kasb hunar kollejida, akademik litseylarda mustaqil faoliyatni tashkil etish ko‘nikmasiga muayyan darajada o‘rgatilsada , lekin oliy ta’lim tizimi ularning oldiga murakkab vazifalarni yuklaydi. Odatda, ta’lim taraqqiyotni yetaklaydi degan tezisga (tendensiyaga) talabalarni kasbiy materiallarni va malakalarni egallashning yo‘l hamda vositalariga ta’lim jarayonida o‘rgatish orqali armon tuyg‘usi tonusini pasaytirish imkoniyatiga ega bo‘ladi . Lekin armon muammosi o‘zining psixologik tuzilishi jihatidan murakkabligi uchun uni motivasion, emotsional hissiy, kognitiv, irodaviy, regulyativ nuqtai nazardan tadqiq etish shaxsning faolligini oshirishga, ijodiy, yangicha fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|