O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| innovatsion
ahamiyatli mahsulotlar, elektr-texnika uskunalari, transport vositalarining hissasi ortib bormoqda. Jahon bozori savdo aylanmasi tarkibida qishloq xo„jalik mahsulotlarining ulushi qisqarib, yengil sanoat mahsulotlari ulushi ortayotgani kuzatilmoqda. Jahon eksportida xizmatlar ulushi to„xtovsiz o„sib bormoqda. Jahon narxlari – bu jahon savdo markazlari (London metallar birjasi, Chikago savdo birjasi kabi)ning baholari. Dunyo narxlarining quyidagi turlari ajratiladi: 1) erkin konvertatsiya qilinadigan va qilinmaydigan valutadagi to„lovlar bilan amalga oshiriladigan bitimlar bo„yicha narxlar; 2) transfert (firma ichidagi) narxlar, bular tijorat siri hisoblanadi; 3) savdoga taalluqli bo„lmagan operatsiyalar bo„yicha narxlar. Tovarlarga bo„lgan kontrakt (shartnomaviy) narxlarning quyidagi turlari qo„llaniladi: 1) qat‟iy narx; 2) bitim ijro etilayotgan paytdagi muayyan (aniqlik kiritilgan) narx; 3) bozor narxining shartnomaviy narxdan muayyan miqdorga oshganini inobatga oluvchi narx; 4) o„zgaruvchan (sirpanuvchan) narx, u ayrim xarajatlarning o„zgarishiga bog„liq; 5) aralash narx (narxning muayyan qismi belgilab qo„yiladi, boshqasi esa o„zgaruvchan xususiyatga ega bo„ladi). 29 Kontrakt narxlarning xususiyati tovarlarni yetkazib berish muddatini inobatga oladi va sotuvchini inflatsiya tufayli zarar ko„rishdan himoya qiladi. O„zgaruvchan narxlarni hisoblaganda e‟lon qilinuvchi indekslar qo„llaniladi, bu esa xaridorni sotuvchining narxlarni oshirib ko„rsatishidan himoya qiladi. Dunyo narxlarini iqtisodiy va statistik tahlil qilishda ularni ikki guruhga ajratish qabul qilingan: qayta ishlovchi sanoat mahsulotiga bo„lgan narx va xomashyo narxi. Qayta ishlovchi sanoat mahsulotining eksport narxi uchun asos sifatida ishlab chiqaruvchilarning o„zlari to„liq va bevosita xarajatlar usullari bilan shakllantiradigan ichki bozor narxlari xizmat qiladi. To„liq xarajatlar usuli bo„yicha mahsulot ishlab chiqarish xarajatlariga kutilayotgan foyda hajmi qo„shiladi hamda kutayotgan daromad aniqlanadi. Ushbu daromadning miqdori har oyda ishlab chiqariladigan mahsulotga bo„linadi. Shu tariqa har bir buyumning narxi aniqlanadi. Bevosita xarajatlar usuli bo„yicha barcha xarajatlar yuk xati (shartlidoimiy) va bevosita (o„zgaruvchan) xarajatlarga bo„linadi. Bevosita xarajatlar usuli bo„yicha baho belgilash asosan bevosita (o„zgaruvchan) xarajatlarni inobatga oladi. Doimiy xarajatlar sotuv narxlari bilan o„zgaruvchan xarajatlar o„rtasidagi farq, ya‟ni qo„shilgan (marginal) foyda bilan qoplanadi. Firmalar e‟lon qilingan (preyskurant) narxlarni o„zgartirmagan holda, ularni oshirishi yoki tushirishi mumkin. Buning uchun yetkazib berish shartlari, sifati, o„rami (qutisi) va shu kabilar uchun ustamalar yoki chegirmalar tizimidan foydalanadilar yoxud tovarlarni shartnomaviy narxlar bo„yicha sotadilar (ular sanoat uskunalari, yarimfabrikatlar va materiallar sotuvining 80–90 foizini qamrab oladi). Xomashyo (energoresurslar, mineral xomashyo, o„g„itlar, qishloq xo„jalik mahsulotlari, rangli metallar) bozorida baho belgilashning xususiyatlarini asosiy ishlab chiqaruvchilarning narxlarini, eksport qiluvchi va import qiluvchi davlatlarning alohida rolini, talab va taklifni hisobga olish tashkil qiladi. Bir xil tovarlarga bo„lgan dunyo va ichki narxlar ko„pincha o„zaro mos kelmaydi. Tashqi bozorlarni egallash uchun ichki narxlardan yoki tovar qiymatidan ancha past bo„lgan demping narxlardan foydalaniladi. Demping xarajatlari tovarlarning ichki bozorda sotilishidan kelgan o„ta yuqori foydalar hisobidan qoplanadi. 30 Baho belgilashga ta‟sir etuvchi omillar quyidagilardan iborat: 1) eksport qiluvchi mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotining darajasi (progressiv mahsulot, yuqori darajadagi mehnat unumdorligi, malakali ish kuchiga sarflanadigan xarajatlarning kamligi, asosiy kapitalning yuqori sur‟atlarda yangilanishi narxlarni pasaytirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi); 2) narxlarning inflatsiya ta‟sirida ko„tarilishi (ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi mahsulot narxining o„sishiga olib keladi); 3) aholi jon boshiga to„g„ri keladigan yalpi milliy mahsulot hajmi. Shunday qilib, tovarlar ishlab chiqarishning milliy va baynalminal qiymati o„rtasidagi farqlarda namoyon bo„ladigan qiymat qonuni jahon bozoridagi bitimlar narxiga bevosita ta‟sir ko„rsatadi hamda xalqaro mehnat taqsimotining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Mamlakatlar o„rtasidagi iqtisodiy aloqalar xalqaro hisob-kitoblar asosida olib boriladi. Xalqaro hisob-kitoblar – bu turli mamlakatlarning hukumatlari, korxonalari, muassasalari va fuqarolari o„rtasida yuzaga keladigan pul talabnomalari va majburiyatlari bo„yicha to„lovlarni tartibga solish tizimidir. Xalqaro hisob-kitoblar turli shakllarda – naqd pulga, kreditga, oldindan bajarilgan to„lov (avans to„lov) bo„yicha amalga oshiriladi. Jahon savdosida bitim narxining 80–90 foiz to„lanadigan, qolgan qismi esa shartnoma bo„yicha belgilangan muddatlarda naqd pul bilan to„lanadigan kreditdan keng foydalaniladi. O„zbekistonning tashqi savdosi tovar, xizmat va kapital bilan mamlakatlararo almashuv (kreditlar olish)ni o„z ichiga oladi. O„zbekiston tashqi savdosining tarkibiga uning quyidagi turlari kiradi: eksport, import, tranzit savdo (tovarni xorijda sotib olish va ayni vaqtda uchinchi mamlakatga sotish), tovarlarni qayta eksport yoki qayta import qilish, litsenziyali savdo kelishuvlari va boshqalar. O„zbekistonning jahon mamlakatlari bilan tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishiga quyidagilar asosiy ta‟sir ko„rsatmoqda: 1) jahon savdosining liberallashuvi (erkinlashuvi); 2) jahon savdo tashkiloti qoidalari bo„yicha jahon savdosining tartibga solinishi; 31 3) xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, texnika taraqqiyoti ta‟sirida ishlab chiqarishning baynalminallashuvi. O„zbekiston jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o„rtasidagi oraliq o„rinni egallaydi. O„zbekiston jahon iqtisodiyotida sezilarli o„rin egallaydi. Dunyoning 210 dan ortiq mamlakatlari orasida O„zbekiston o„zining tabiiy resurs hamda ishlab chiqarish salohiyati bo„yicha o„ta muhim mavqega ega. 2012-yilning 1-yanvar ma‟lumotlariga ko„ra, hududi bo„yicha 55-o„rinda, aholi soni bo„yicha dunyoda 39-o„rinni egallaydi. Kumush, volfram, fosfarit, kaliy tuzi, nodir metallar va boshqa qimmatbaho minerallar, jumladan, oltin zaxirasi bo„yicha 4-o„rinda, uran zaxirasi bo„yicha 7-o„rinda, molibden bo„yicha 8-o„rinda, misning aniqlangan zaxirasi bo„yicha 10-o„rinda, tabiiy gaz bo„yicha 14-o„rinni egallab, dunyoning yetakchi davlatlari sirasiga kiradi. Ekin maydonlari bo„yicha 11-o„rinda turadi, kadmiy qazib olish bo„yicha 3- o„rinda, uran qazib olish bo„yicha 6-o„rinda, oltin va tabiiy gaz bo„yicha 8-o„rinda, molibden qazib olish bo„yicha kuchli o„n beshlikka kiradi. Qorako„l ishlab chiqarish bo„yicha 2-o„rinda, paxta bo„yicha 5-o„rinda, ipak tola bo„yicha 6- o„rinda turadi. O„zbekiston oltingugurt kislotasi, azotli o„g„itlar, mineral moylovchi materiallar va parafin, paxta tolasi va gazlamalar, tomat pastasi, quruq mevalar, bog„dorchilik va uzumchilik mahsulotlari, jun yetishtirish bo„yicha dunyoning ikkinchi o„ntalik mamlakatlariga kiradi. Paxta tolasi eksporti bo„yicha ikkinchi, uran eksporti bo„yicha uchinchi o„rinda turadi. O„zbekistonning jahon savdosidagi ishtirokini kengaytirish shartlarini quyidagilar tashkil qiladi: 1) O„zbekiston tovarlarining dunyo bozorlaridagi raqobatbardoshligi; 2) tashqi savdo tuzilishining rivojlanishi; 3) milliy iqtisodiyotning jadal rivojlanishi. O„zbekiston savdosining geografik tuzilishi ikki asosiy yo„nalish bilan ajralib turadi: MDH mamlakatlari va uzoq xorij mamlakatlari. Uzoq xorij mintaqalarining ulushi mamlakatimizning butun tashqi savdo aylanmasi o„sib borish tendensiyasiga ega bo„lmoqda. O„zbekistonning asosiy savdo sheriklariga quyidagilar kiradi: 32 Germaniya, Niderlandiya, Italiya, Xitoy, Turkiya, Polsha, Shveysariya, Buyuk Britaniya, AQSh va Finlyandiya. Yevropa Ittifoqiga O„zbekiston tovar aylanmasining 52,1 foizi, MDH mamlakatlariga – 15,3 foizi, Osiyo va Tinch okeani mamlakatlariga 16,1 foizi to„g„ri keladi. O„zbekistonning asosiy savdo hamkori Germaniya bo„lib, uning O„zbekiston tashqi savdosidagi ulushi 10 foizdan ortiqdir. O„zbekiston Germaniyaning tashqi savdo aylanmasida 14-o„rinni egallaydi (2 foiz). O„zbekistonning eksporti an‟anaviy ravishda xomashyo yo„nalishiga ega. Eksport tarkibidagi qiymati bo„yicha yonilg„i-energetika tovarlarining ulushi XXI asrning birinchi o„n yilligida – 46,2 foizni, qora va rangli metallar – 15,5 foizni, mashina, uskunalar, transport vositalari – 10 foizni tashkil etdi. O„zbekistonning importida asosiy o„rinni mashinasozlik (47,7 foiz), oziq- ovqat va uni ishlab chiqarish uchun xomashyo (17 foiz), kimyo mahsulotlari (18,1 foiz) tashkil qiladi. Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – O„zbekiston tashqi savdo aylanmasini xomashyo eksport qilish va iste‟mol tovarlarini import qilishdan fan yutuqlarini o„z ichiga olgan, yuqori texnologik tarmoqlarga, dunyoning yetakchi davlatlari, ayniqsa, Osiyo mamlakatlari bilan savdo-sotiqni rivojlantirishga yo„naltirish evaziga to„lov balansining maqbul tuzilishini ta‟minlashdir. Bular O„zbekiston milliy iqtisodiyotining sanoati rivojlangan mamlakatlar bilan xo„jalik aloqalarini kengaytirishdek obyektiv ehtiyoji bilan bog„liq. O„zbekistonning 1990–2014-yillardagi tashqi savdo dinamikasi va tarkibi. O„zbekiston Respublikasining iqtisodiyoti mustaqillik qo„lga kiritilgunga qadar asosan sobiq Ittifoq respublikalarini xomashyo resurslari bilan ta‟minlashga yo„naltirilgan edi. Iste‟mol mahsulotlarining asosiy qismini respublikamizda ishlab chiqarish imkoniyatining mavjudligiga qaramasdan, ular chetdan keltirilar edi. 1990-yilda O„zbekiston tashqi savdo aylanmasi 805,6 million dollarni, jumladan, eksport 442,7 million dollarni, import 362,9 million dollarni tashkil etgan. Ijobiy saldo esa 80 million dollar atrofida bo„lgan edi.O„tgan 1991–2011-yillarda tashqi savdo aylanmasi 27,1 barobar o„sdi, shu jumladan, eksport hajmi 29,5 barobar, import 24,2 barobar oshdi. Bu jarayonda tashqi savdoning ijobiy saldosi 53 33 barobar ortib, oltin-valuta zaxiralarining yuqori darajada o„sishi va milliy valuta barqarorligini ta‟minladi. Eksport va import tarkibi tubdan o„zgardi. O„zbekiston chetga xomashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan iste‟mol tovarlarini olib kiradigan mamlakatdan bugungi kunga kelib, qo„shilgan qiymati yuqori bo„lgan tayyor mahsulotlarni eksport qiladigan va texnik hamda texnologik modernizatsiya qilishga mo„ljallangan yuqori texnologiyalar asosidagi uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylanib bormoqda. 1-jadval Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|