O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

19 
2-bob.Savdo tizimida innovatsion faoliyatlarning iqtisodiy ta’sirlari. 
2.1. Ulgurji va chakana savdoni tashkil etishda tijorat ishi. 
Tijorat –vositachilik faoliyatining asosiy yo„nalishlari ichida ulgurji va chakana 
savdo ishi birinchi o„rinda turadi.
Ulgurji savdo – oldi-sotdi shartnomasi qatnashchilari o„rtasidagi erkin 
munosabatlarining muhim bo„lagi hisoblanib, bu aktni yirik hajmda va katta tovar 
partiyalarida amalga oshiradi. 
Ulgurji savdo, uni amalga oshirishning asosiy tamoyillariga rioya 
qilingandagina keng rivoj topishi mumkin: 
1. Uning ishlashi uchun resurslar asosini yaratish, ya‟ni xaridorlarning to„lovga 
qobil talabini ifodalovchi pul mablaqlari bilan tovar massasi o„rtasidagi 
muvozanatga erishish. 
2. hamkorlikni erkin tanlash va savdo shartnomasini muvaffaqiyatli amalga 
oshirish uchun tijorat alohalarini shakllantirishga erkin imkon beruvchi zarur bozor 
tuzilmasi unsurlarini yaratish. 
Ulgurji savdoning barcha bosqichlarida xaridorlar talabini to„la qondirishga 
maksimal foyda olishga qaratilgan moddiy rag`batlantirish va javobgarlik 
unsurlarini o„z ichiga olgan moliya-narx tizimini shakllantirish. 
Iqtisodni tijoratlashtirish jarayonida tovarlarni sotishning muhim shakllaridan 
bo„lgan chakana savdo alohida ahamiyatga ega. 
Chakana savdo korxonalarida tovarlarni xaridorlarga unchalik katta bo„lmagan 
miqdorlarda sotadi, ya‟ni tovar aylanishini yakuniga yetkazadi. Xaridorlarga servis 
xizmatini ko„rsatishga qaratilgan bunday savdoni tashkil etish uchun maxsus savdo 
xonalari, asbob-anjomlar va moslamalar zarurdir. Bunda chakana savdo 
xaridorlarning tez o„zgarib turuvchi talab va xohishlariga qarab tezda moslashish 
imkoniyatiga ega bo„lgan savdo assortimentining tanlanishi va shakllanishi 
bo„yicha katta ishni talab qiladi. 
Chakana savdoning boshqa shakllaridan o„z do„konlari, pavilonlari va 
do„konlarining hududiy tarqoqligi bilan ajralib turadi. 

---

20 
Tijorat ishini chakana savdo doirasida to„g‟ri tashkil etish tovar aylanishini 
o„sishiga, aholi talabini yetarli darajada qondirishga va tijorat muvaffaqiyatiga 
erishishga yordam beradi.
Savdo ishini tog`ri yo`lga qo`yish bevosita mijozlar xaridining ko`pligi bilan 
bog`liqdir. Shuning uchun mijozlarning qanday qarorlari ularni xarid qilishga 
undashini o`rganish kerak bo`ladi. 
Bevosita xarid jarayonida 
q
arorni shakllantiruvchi omillar: 
Bevosita xarid jarayonida 
1) xarid 
q
ilishga arziydimi;
2) 
q
achon xarid 
q
ilish kerak; 
3) nimani xarid 
q
ilish kerak; 
4) 
q
aerda xarid 
q
ilish kerak;
5) 
q
anday xarid 
q
ilish kerak kabi bir 
q
ator savollar yuzaga keladi. 
Birinchidan, xarid 
q
ilishni amalga oshirish bo`yicha barcha xoxishlar 
h
am 
amalga oshavermaydi, chunki iste‟molchilarda xarid jarayonini to`xtatish uchun 
h
ama va
q
t imkoniyat bo`ladi. Iste‟molchiga 
q
uyidagi omillar xala
q
it berishi 
mumkin: 
- motivatsiyani o`zgarishi – faollashtirilgan e
h
tiyoj bosh
q
a yo`l bilan yoki bosh
q
a 
xoxishlar ustun bo`la boshlashadi; 
- o`zgargan sharoitlar – i
q
tisodiy fikr-muloxazalar yoki bosh
q
a omillar xaridni 
ushbu 
h
olatda amalga oshirishga imkon berishmaydi; 
- yangi axborot – variantni oldingi ba
h
olash endi to`li
q
bo`lmaydi; 
- xoxlaydigan bosh
q
a variantlar yo`
q
- kutilmagan ta
q
chillik. 
Xarid 
q
ilish va
q
tini 
h
am e‟tiborga olish lozim. Ayrim tovarlar ko`pincha 
«mavsum bo`yicha» xarid 
q
ilinadi. Masalan, ventilyatorlar, yangi yil sov
g`
alari,
Karib dengizi bo`ylab kruizlar. Bosh
q
a tovarlar, masalan, kir yuvish vositalari va 
muzlatilgan ma
h
sulotlar, ko`pincha ularning zaxiralari tugaganda xarid 
q
ilinadi. 
Xarid 
q
ilish ko`pincha tugallanmagan, tuzatishlar kiritishni talab 
q
iladigan jarayon 
bo`lib, 
q
anday variantni tanlash to`
g`
risidagi axborotlarni izlashni talab 
q
iladi. Bu 
h
olat xarid 
q
ilish jarayonidagi asosiy motivatsiya 
h
isoblanadi. Xarid 
q
ilish 

---

21 
jarayonidagi xul
q
-atvor o`zgarib bormo
q
da. Xozirgi kunda «do`konlarga 
boruvchi» xaridorlar soni kamaymo
q
da. Xarid jarayoni - 
q
aror 
q
abul 
q
ilish 
jarayonining to`rtinchi bos
q
ichi bo`lib, u bir 
q
ator bos
q
ichlardan iboratdir. 
Iste‟molchi 
q
aerda 
xarid 
q
ilishni 
o`zi 
tanlaydi. 
Masalan, 
dunyodagi 
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xonadonda xarid 
q
ilish keng tar
q
algandir. 
Ko`pchilik chakana sotuvchilarni ra
q
obat to`
g`
ridan-to`
g`
ri marketinga o`tishga 
majbur 
q
ilmo
q
da. Shu sabali 
h
am ishlab chi
q
arish, 
h
am chakana savdo darajasida 
«ma‟lumotlar bazasi marketingi» ning a
h
amiyati oshib bormo
q
da. Sears, Roebuck 
@ Co. kompaniyalari iste‟mol ma‟lumotlar bazasida 44 mln. dan orti
q
mijozlar 
manzillari mavjuddir. Iste‟molchi xarid uchun to`lov shaklini tanlashi lozim. 
Rivojlangan mamlakatlarda na
q
d pul bilan 
h
isob-kitob 
q
ilishdan kredit 
kartochkalari yoki to`lovni kechiktirishning bosh
q
a shakllaridan foydalanilmo
q
da.
Xarid manbasini tanlash. Ilgarilari xaridlarning asosiy 
q
ismi ko`chma 
avtodo`konlarda amalga oshirilar edi. 
Q
ulay va 
q
immat bo`lmagan tovarlarni 
etkazib berish metodlari keng tar
q
aldi, biro
q
chakana savdo do`konlari o`z 
ustuvorliklarini sa
q
lab 
q
oldilar. Keyingi yillarda tovarlarni iste‟molchilar 
xonadonlarida sotuvchi chakana sotuvchilar va firmalar orasidagi ra
q
obat kuchayib 
bormo
q
da. Ushbu muammo marketing uchun katta 
q
izi
q
ish uy
g`
otmo
q
da. 
Keyingi 100 yil mobaynida chakana savdo do`konlariga tashrif buyurish 
(shopping) amerikaliklarning eng sevimli mash
g`
uloti bo`lib 
q
oldi. Tovarlarni 
xonadonlarda sotish so`zsiz muvaffa
q
iyatlarga erishmo
q
da va bu 
h
olatni 
ra
q
amlarda ko`rsatish mumkin, biro
q
90% xarid 
q
ilingan tovarlar 
q
iymat 
ko`rinishi nu
q
tai nazaridan chakana savdo, kataloglar, ko`rgazmalar va savdo 
avtomatlariga to`
g`
ri kelmo
q
da. Insonlar nima uchun do`konlarga tashrif 
buyurishadi? Bunda asosiy motiv bo`lib axborot olish 
h
isoblanadi. Do`konlarga 
tashrif buyurishning motivlari shaxsiy va ijtimoiy motivlarga bo`linadi. 
Shaxsiy motivlar. 
O`z rolini bajarish. Ko`pchilik xatti-
h
arakatlar an‟anaviy tarzda ma‟lum bir 
ijtimoiy rolning 
q
ismi bo`lgan tani
q
li xul
q
-atvor tiplari bilan bo
g`
li
q
dir – ona, 
xotin, er, talaba. 

---

22 
Kungil ochishlar.
Do`konlarga tashrif buyurish kundalik turmush tashvishlaridan xoli bo`lish 
imkonini beradi va shunday 
q
ilib dam olish shakli 
h
isoblanadi. 
O`zidan 
q
oni
q
ish.
Turli xil emotsional 
h
olatlar va kayfiyatlar kishilarning do`konlarga nima uchun 
(va 
q
achon) borishlarini tushuntirib berishlari mumkin. Ayrim kishilarning 
gapirishlaricha, ular o`zlariga pul sarflashib ko`pincha depressiyani kamaytirishadi. 
Ushbu 
h
olda do`konga borish e
h
tiyoj bilan emas, balki o`z-o`zicha biror narsanni 
xarid 
q
ilish bilan tushuntiriladi. 
Yangi tendentsiyalarni o`rganish.
Tovarlar har bir kishining kundalik 
h
ayotiga kirib ketgan va ko`pincha 
ishontirishlar belgisi va turmush tarzi sifatida xizmat 
q
iladi. Inson tendentsiyalar, 
h
arakatlar va belgilarni o`rganadi, chunki ular do`konga tashrif buyurgandagi u 
yoki bu ma
h
sulotlarga mos kelishadi.
Jismoniy faollik.
Shaxarlarda yashovchi kishilar uchun do`konlarga tashrif buyurish bir oz piyoda 
yurish imkonini beradi. Ayrim kishilar savdo markazlari va ko`chalarda sayr 
q
ilishni yo
q
tirishadi.
Sensor ra
g`
batlantirish.
Chakana savdo do`konlari ko`plab potentsial sensor tassurotlarni ta‟minlashadi. 
Do`konlarga tashrif buyuruvchilar tovarlarni va bir-birini ko`zdan kechirishadi; 
ularga tovarlarga tegish, musi
q
aviy fon tovushini eshitish yo
q
adi, atirlar va 
q
a
h
vaxonada tayyorlanayotgan ov
q
atning xidi yo
q
adi.
Ijtimoiy motivlar. 
Xonadondan tash
q
aridagi ijtimoiy tajriba. Savdo joylari an‟anaviy tarzda 
ijtimoiy 
h
ayot markazi bo`lib 
h
isoblangan. Bozorlarda yoki do`konlarda sayr 
q
ilish cho
g`
ida do`stlar, 
q
o`shnilarni uchratish mumkin yoki bosh
q
a ijtimoiy 
alo
q
alarga kirish mumkin. «Manfaatlar bo`yicha» mulo
q
ot. Kollektsionerlar yoki 
dam olish uchun tovarlar yoki xizmatlar (masalan, pochta markalari yoki xonani 
bezash uchun tovarlar)ni taklif etuvchi do`konlar bosh
q
a xaridorlar bilan va ushbu 

---

23 
masala bo`yicha maxsus axborotni beruvchi xizmat ko`rsatuvchi personal bilan 
mulo
q
ot 
q
ilish imkonini beradi.
Etalon guru
h
vakillarini taklif etish. 
Do`konning doimiy mijozlarini o`zlariga teng yoki kimlarni ichida bo`lish 
ishtiyo
q
i 
h
arakatga keltiradi.
Ma
q
om va obro`-e‟tibor.
Ayrim xollarda inson o`ziga jalb 
q
ilish imkoniyatini olish va unga xizmat 
ko`rsatishlari uchun do`konlarga tashrif buyuradi. Inson xo`jayin-xizmatkor 
h
olatida o`zining ustunligini va xokimiyatini 
h
is 
q
iladi.
Savdo 
q
ilishdan zav
q
olish.
Ko`pchilik do`konga tashrif buyuruvchilar narxni tushirish ma
q
sadida 
savdolashishni yoki tovar yoki xizmatning sifatiga e‟tiroz bildirishni yaxshi 
ko`rishadi. Inson yaxshi xarid 
q
ilgani bilan ma
g`
rurlanadi.